JOSÉ GASPAR RODRIGUEZ DE FRANCIA
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Hai pakõiha
PEDRO ESCURRA FRANCO
Ñande karai guasu José Gaspar Rodríguez de Francia. Ñane retã Paraguay ruteete, rupavẽ, ha’e José Gaspar Rodríguez de Francia. Ava avei ha’e, hi’ãngapy oguerekóva’ekue heta pytũmby ha tesakã imbaretéva, omyakãjeréva hetápe. Karaiguasu ijojaha’ỹva.
Hese’ỹ opamo’ã ñane retã upe heñóiporã mboyve, heseae oikove ñane retã, oje’éva. Che aguerovia. Ha’e ojapopaite umi tekotevẽ ikatuhaĝuáicha opyta yvy’ári ko tetã Paraguay. Ko’áḡapeve oĩ umi oisu’úva karaiguasúpe. Ohechakuaa’ỹva umi hembiapo.
Umi ipohyivéva ha irovéva ha’e ohasapa. Ava José Gaspar oguerekókuri tesape mbarete mombyry oguahẽva. Ohecha mombyry. Oporokuaaiterei umi imba’ekuaa. Pe tesape’ỹ pytũmby ja’eha katuete oguerekóneraka’e avei avaháicha. Hetánte oikóva pytũmbýre tapiaite. Umíva apytépe oĩ umi ñane retã ruvichakuéra, ojukaykáva’ekue ha’e, opu’ãvo karaiguasu rekovére. Mba’ére ojukayka. Péva ha’e porandu ipukuvéva, osyry asýva tesay apytérupi, ko mokõisa ary javeve.
Pytaguakuéra ha heta tetãygua, ndoipotái oikove ñane retã. Ñande apytépe ko’áĝaitepeve oĩ ndohayhúiva ko ñane retã. Umi omondáva hetãme oĩ tenondete. Ohuguy’o ñane retã.
Upe karaiguasúndi ndaipóri ñembotavy. Itahũgui japopyre pe ipokatu. Umi hesa ha umi ijyva ojepysopaite ñane retã ryepýre. Pyhare ha ára oñamindu’úva omyakãporãhaĝua ñane retã. Umi pytagua imba’evaíva katuete ohechakuaa hese. Avavépe ndohejareíri mba’eve.
Peteĩ tesapirĩme ojapómakatu umi ojapóva’erã. Ha’ete ku oikóva pyhare ha ára mbeguekatumi mayma ava rapykuéri. Pytagua oñorairõkuaáva ombopo’i chugui. Heta pytagua pochy oikéva’ekue marandu’ỹre ñane retã yvýpe, ñane rairõséva, ndojekuaái mba’épa ojejapo hetekuégui.
Heta kyhyje oñemboveve ñe’ẽme opa rupiete. Mayma ava ñe’ẽ hesakãporã chupe. Japu oguerúva katuete ho’a ipoguýpe. Apyre’ỹme ñemombo chupe ĝuarã ndaha’éi mba’eve, oipysyrõporãhaĝua pe hetã Paraguay. Oje’éva. Karai Francia ỹre ndaipóri mo’ãi tetã Paraguay. Taitaguasu ñane retã rayhuharapavẽ.
José Gaspar Rodríguez de Francia y Velazco y Yegros. Heñói térã hi’arapáy táva guasu Paraguaýpe 6 jasyteĩme ary 1766 pe. Omano upe 20 jasyporundy ary 1840 pe, oguerekójave 74 ary. Brasilero térã portugués ñemoñare, itúva Cap. José Engracia Garcia Rodríguez Francia. Isy María Josefa Fabiana Velasco y Yegros. Karai Fulgencio Yegros ha’e ipehẽngue avei. Oñemoarandu umi pa’i Franciscanokuéra apytépe. Upéi oho Cordoba Argentina rehe. Colegio Universitari Monserrat. Doctor en Teologia. Mbo’ehára katupyry táva Paraguaýpe, Colegio Real San Carlospe avei. Isy omano rire ohupyty pirapire ojoguahaĝua korapyguasu Yvyray (Botánico ko’áĝa)
Kuimba’e ipochyreíva, ikatu’ỹva ohendu vyrorei ha umi oñembotavývape. Mba’evai apoha hetavoihína he’i ojejapoporãhaĝua tembiapo ojeruréva. Oñamindu’ukuaaitereiva’ekue. Oguata mbeguekatu ha oñemonde ikatuháicha, iporãmírõjepe nda’ikatéi ha’e.
Ndohecharamói umi viru ha opamba’e. Umi avarekohereihára katu oiko hatãva’ekue hapykuéri pya’e isarambipa ñemuña mboyve. Ha’eño oiko upe hogaguasúpe. Kunu’ũ ndohupytýiva ha nome’ẽiva avavépe. Oñe’ẽporã guarani, castellano, latín ha francés. Ohayhúkuri kuñataĩ Petrona Zavala-pe. Oikyra’o chupe Juan José Machain. Ha’éntevoi ohechakuaa iñaranduha oñe’ẽreityjave umi hapichápe. Avei nda’ija’éi umi pytaguáre.
Ohayhuporã hetã Paraguaýpe. Yvymarãne’ỹ. Heta ára pytagua oñemboharái ñane retãguáre. Ipypohýi ha ipopohýi. Heta oĩ umi avahekosã’ỹva. Teko mboriahu avei ñande rekove oñapytĩ hatã yvy ári.
Españape ojapyhara Napoleón, Fernando VII ikangy ha ho’a. Opaichagua ñe’ẽ oĝuahẽ ko’árupi. Ñe’ẽmbegue ha guyryry oparupirei osẽ. Avei ojehechakuaa upéjave hetamaha ojeiko asy España poguýpe. Ojetyvyro Españagui umi tetã oiko asýva. Avei ojehecharamo EEUU ha Francia rembiapokue. Tetã tekosã’ỹ ha tavayguapokatu oñemotenondeumi tetãme.
Ojejuhu ko’ápe tavaygua ohayhuha ijyvy ha heko. Ñemoirũpytyvõme ojeiko. Tovaja ha kompái henyhẽ. Ñaña oipurúva umi pytagua tetãyguáre nda’ijojaháiri. Py’aguapy, tekosã’ỹ, tekojoja, tyguatã, omba’aposéva omba’apohaĝua oñeikotevẽjave osẽ peteĩ karaiguasu oñemoñe’ẽ opavavépe. Hesa’ỹire oikuaa mba’épa oipota térã ndoipotái. Tuichaiterei hetã rayhu.
Opaite ára tetãygua oiko asy. Hembiapokuéra ndojehepyme’ẽporãi. Tapére katuete ojejavyky térã ojejoko umi mba’erepy itujupápeve. Opaichagua apañuãi ojepoi tetãygua apére. Pytagua ñande apo’i tapiáva. Ikuerái sapy’a lomitã oñepyrũ ohechukave katupyry pytaguápe. Oñembotarováva osẽmbarei. Ombogueséva ñane retã ou ha oho, opaichagua ñe’ẽrory, ñe’ẽre’ẽ, ñanemongele’e porãhaĝua ogueru ku jopóicha ñandéve. Tetãygua nda’itavýiri oñembotavypevénte. Ko’áĝaitepeve.
Paraguay oikotevẽ tekosã’ỹ ko’áĝaitepeve. Heta ára japúpe ñane mbojere mongele’éva, umi tetã tuichavéva ñane retãgui.
Francia rekove pukukue ha upéi Carlos Antonio López omyakã aja ñane retã, umi tetã guasu ñande ykéregua ndohechakuaái Paraguay hekosãsoha. Oĩ umi oñembojárava hese. Ojekyhyjépiko ñane retãgui, oguerekógui katupyry tetãygua. Ko’áĝaitepeve ñande rape joko umi tetã ojeréva ñande yvýre ha ñande ysyry rapére.
Ñande Karaiguasu ha’éva’ekue peteĩ ava py’aguasu. Opaichagua ñeñapytĩ oñemokunu’ũ ñane retãre. Umi mburuvicha oñemomirĩva ha oñembotavýva oipytyvõ umi pytaguápe.
Jaipotárõ tetã Paraguay, ndaikatúi ñañembotavy, oĩ oñemomba’e mbaretéva ñanderehe. Karaiguasu oikuaaporãkuri. Ojepytaso ha oryrýi ñane retã Paraguay rehe. Ohayhuporã asy hetã ha ndohayhuvaíri upearaka’eve hetã Paraguay, oje’eháicha sapy’ánte.
Francia, ipokatu’aja ndaipóri ñembotavy rendagua. Ñemomirĩ ha ñembotavy ndoikuaáiva’ekue karaiguasu. Omyakã mbarete ñane retãme. Ndaipóri pa’ũ jejavyhaĝua hendive. Pokatu kangy reko noikũmbýiri.
Ñande ysyry Paraguay rehe ojupi heta ava oguerúva ñandéve apañuãi ñande pykua ha ñande pokuahaĝua umi ñanderekoséva tembiaguáirõ oñemboja rory asyete kele’e omokyrỹiva ñaneñe’ã ha heta mburuvicha ipy’a kangýva hetehykupa. Oĩko áĝaitepeve. Heta pytagua oñemosẽva avei, ha’eténte ku ipyguýre oñemonáva’ekue ñandyry osyryry porãhaĝua umi hapekuére.
Hasy jaipe’apahaĝua tembiguái reko ñane retãyguágui, jepéro hetã rayhu avei. Ha’ete ku hova mokõiva. Avei ñahendúva ojepotaha, ñane retã opytáhaĝua tetã guasu voréramo. Jareko mokõi ñande ykére. Oĩ avei oipotáva ñane retã ha ñande ysyry Paraguay. Jaikoporãvéta tetã guasu poguýpe.
Pytagua’ỹre ñande ndaha’éi mba’eve. Ha’ekuérante ikatu ñandereko tekosã’ỹme ha tekoporãme. Ñande nahánirĩ. Pokatu mbarete’ỹre ñaneretã opareíta pytagua poguýpe.
Ohasáma 450 ary oñeñembosaraihague ñande rehe. Jagueraha ypy guive ka’a ha mandyju, opaichagua hi’upyrã apytépe, ñande rape joko katuete, opoi pe oñembyaipapotápe ñanemba’erepy.
Ñane retãre ojere mbohapy tetã tuichavéva ñandehegui. Ñande rape jokóvovente apañuãime, ysyrýrehe térã tape’yvýre. Ñasẽ ha jaikehaĝua ñaneretãme mba’erepýre. Ha’ekuéra oñeha’ã ñane mboriahuvehaĝua térã jaiko asyvehaĝua. Péicha oñeñandu.
Ko’ã mba’e ojopýkuri karaiguasúpe. Francia, iñaranduve hetágui. Ohecha mombyryve hapichakuéragui. Hetãrayhuve opavavégui. Ha’éntekuri ohechakuaave mba’épa jajapóva’erã ñane retãme anihaĝua omano. Heta mburuvicha oñemonde porãve chugui ha karia’y porãve chugui, avei ndoguerekói pe tesape’aporã ha jehechapukuve. Karaiguasu oguerekoha oñehenduka.
Ára ha ára ha’e pe ipokatu omombareteve tesapirĩ’ỹre, ikatuhaĝuáicha ñane retã okakuaa ha oguereko tape imba’eteéva. Oipotákuri karaiguasu peteĩ Tetãporã hekosã’ỹva.
Francia, oguereko mba’ekuaa apytépe peteĩ mba’e ombokatupyryvéva chupe. Ohendukuaa tavayguápe ha oñemongeta porãiterei umi te’ỹindi. Tetãygua ha te’ỹi ipyrague oparupiete, ñaimo’ã’ỹháme. Umi ava hesaveráva oñe’ẽségui oñemboja oikuaahápe ohejahaĝua upe mba’e ohecha térã ohendúva’ekue.
Ñane retã yvýre heta oĩ omaña ñemíva ha umi ñuhã ikatúva ñañepysãnga hesekuéra, umi opyrũvaíva amóntema. Heta ñande rapichakuéra oñohẽ huguy ha hesapiru umi yvanarã guýre. Avei umi oguata okaraséva hetãgui katuete ombojoja kupy.
Mbeguekatúpe omongora mbarete ñane retã. Umi ava’aty’i ombokapúva, ñane retã rembiguái, oparupirei osẽ ojapo hembiapo ha upéi okañyhikuái. Umi pytagua oikénteva’ekue katuete nosẽvéima. Heta ombyavevo ñande yvy. Péichante ha’e nome’ẽi ñyrõ avavépe. Mayma hembiapo opyta techapyrã opavavépe. Hesa ohechapaite ha ijapysa ohendupaite ñaneretãpýre ojehúva. Ohecha ha ohendujo’a umi mba’e. Ijapúva rekove katuete oñemondoho. Pyrague ko’áĝaguakatu japu’ỹre ndaikatúi oikove.
Avakate ohayhúva karaiñe’ẽ, karaiguasu oguereko hesa’yképe. Umi popinda ha umi ñembotavýpe omono’õkuaáva viru, katuete ha’e ojopyrasy umi ava moñáime tekosãkotýpe. Umi okaruséva tetãygua ha ñaneretã ruguýre omoĩ hendaguáme. Kuarahy oikévove opavave opytáva’erã koty ñembotypýpe. Kyhyje poráicha oguata pyharekue.
Peteĩ kuimba’e Miguel Antonio Guzmán ojeheróva Leme, pyharekue oñemonde porãva kuñáicha ha ojechuka opavavépe. Osẽvo oguata tapére oñemyaña aipo yvanarãguýpe ha mbokapu rupive hekove oho apyre’ỹme.
Maymavéva oikuaa mba’épa ikatu ojapo ha mba’épa ndaikatúi ojapo upe karaiguasu oikove aja. Ipyhóva amóntema. Ñembotavy pohã upérõ ha’ekuri pe tejuruguái. Hetápe omokyre’ỹ upe tukumbo.
Karaiguasúre opu’ãséva katuete ojejuhu umi pytagua apytépe, oñemoiséva hese umi ava imba’epota omotenondetereíva. Heta ñanderapicha oho iñakãpa’ãhikuái tekosãkoty pytũmbýre. Tapiaitékuri ojejukase karaiguasúpe, umi tekove ensuguy ohupyty pytagua ñepytyvõ oñembopy’aguasuhaĝua. Maymavéva opa yvanarãguýpe, hetave ho’a upépe ava rete 1820ha 1821 jave.
1820 ary jerére, karaiguasu apysápe oĝuahẽ ojejapohahína peteĩ aty guasu oñepu’ãhaĝua hese. Upe 17 jasypokõi 1821 guive ojejuka poapy ava ára ha ára oñeguenohẽ kotyñembotypýgui ojeguerahahaĝua narãguýre ha ñandereja Yegros, Iturbe ha 68 ava tetãygua. Pedro Juan Cavallero oipe’a ijehegui hekove upe 13 jasypokõi 1821pe. Huguypa.
Ñembyasy’asy yvytúicha oipyguara ñaneretãpy. Oñembo’e ñemíva ha hasẽ kirirĩvakatu oparupiete jahecha oñakãity. Ndaipóri omomba’eguasúva mba’eve ava’atýpe. Ñande karaiguasu opyta hekove pochyve ha ojopyve opaiténdi. Karaiguasu reikove pukukue’aja Brasil ha Argentina, nomoneíri pe ñaneretã Paraguay tekosãso.
Upérõ umi ñaneretã rembiguái ha pytyvõhára mboriahu memete. Umi ava iviru hetáva nomba’apóiva’ekue ñaneretã poyvi guýpe. Umi kamba hekosã’ỹva katuete oipytyvõporãva’ekue umi te’ỹikuérandive ñande karaiguasúpe ipokatu mbaretevehaĝua.
Umi pa’ikuéra pytaguápe oguereko hesápe, ojopyve hendivekuéra. Pa’ikuéra ojavývovente ojeipe’apa chuguikuéra umi oguerekóva, oheja ponandi. Pa’i omba’aposéva ohóva’erã karaiguasu renondépe ome’ẽ iñe’ẽkarai ojapo porãtaha umi hembiapo.
Tupãogua opyta ko’ápe ñande karaiguasu poguýpe. Ponandi oikóva’erã umi pa’i, mba’eve ndaikatúi ombyaty. Karaiguasu pe Tupã renondépe añoite oñakãityva’ekue.
Umi ojejukátava, sapy’ánte hasẽsororo, ojeity yvýre oñepomoi, oñembo’e chupe, anihaĝua ojejuka. Mba’eve. Oikóva’erã katuete oiko. Pytagua Chilabert oikeva’ekue ñaneretãme ojerure’ỹre oikehaĝua ha omoambue avei pe héra.
Pévare oñembotyryry narãguýpe, heta osapukái ha ojahe’o oñeñyrõhaĝua chupe. Tetãygua Anacleto Medina, okañymo’ã ñaneretãgui ha ikuachã hesehikuái Pilar rembe’ýpe. Oñemboguata mbaretépe narãguýpe. Mokõivéva ohasa apyre’ỹme.
Gaspar Rodrígues de Francia y Velazco Yegros, nomendáikuri, jaikuaa ohayhuhague Petrona Zavalape. Umi Zavala ombotove chupe. Mokõi tajýra ojekuaa chugui, Ubalda Garcia ha María Roque Cañete. Karaiguasu reindy ha’e Petrona Regalada oikovéva’ekue ijypýrupi.
Ñaneretã Paraguay oguerekóva’ekue ipoguýpe 140 mbo’ehao mitãme ĝuarã. Ojehai ha oñemoñe’ẽhaĝuánte. Paraguaýpe oĩva’ekue peteĩ ógaguasu arandukakoty. Upépe avei oñembyaty umi aranduka ojeipe’áva’ekue umi pytaguágui ha mayma tapicha omoingéva aranduka ñaneretãme. Umi oñemombaretesévakatu opyta opa’ã tekovesãkoty ryepýpe térã ka’irãime.
Umi tetãygua rekovesã opyta ipoguýpe. Ha’énte pe ombotovéva ha omoneíva. Ha’énte oguereko pokatu. Mayma ava oiko ñemomirĩ ha kyhyje pópe, oñeñongatupaite umi temiandu ha umi ñamindu’u. Ava oiko tekosã’ỹre upe ikorapýrente kirirĩháme.
Ñande karaiguasu Gaspar Rodríguez de Francia, omano peteĩpyhareve, 20 jasyporundy 1840 árape. Ñepyrũrã avave ndogueroviái. Ohasarire peteĩ jasy oñeñotỹ tupãópe. Heta tasẽ ha ñembo’e oñehendu hese. Heta ñande rapicha ava ha’ete ku ipy’aropútava, ombyasyeterei. Heta ára ha’e omanogua’u ha umi ovy’a ha ojerokýva’ekue imanóre, ohopa opytu’u tekosãkotýpe.
Ohayhu’ỹva chupe omonda pe hetekue, oje’e ojeityhague ysyry Paraguaýpe, oñemopotĩhaĝua upe tupão. Oĩ ohayhúva ha ndohayhúiva karaiguasúpe. Heta ára kirirĩ ojaho’i pe héra.
Ndojehechakuaaséi pe ha’erupi opu’ãhague ko ñaneretã. Tetãygua apytépe hetaiterei ava ombotove hembiapokue. Ndojepotái tetã hekosã’ỹva oñeporandu. Avei heta ava omotenondekuaa pytagua ñe’ẽnte ha pytagua mba’epotánte. Pytaguápe oñeñakãitýva’erã. Ñande karaiguasu ombotovéva’ekue ko’ã mba’e.
Peteĩ mba’énte oguereko iñakãme, tetã Paraguay isãso ha opu’ãva’erã. Mbaretépejepe. Noporandúi avavépe mba’eve, ojapohaĝua ñaneretãre. Upe hi’ãngapy he’íva ha’e oguenohẽ omopyrenda. Nda’ipytaryrýi, nda’ipokangýiri araka’eve, omoĩhaĝua opavavépe hendaguáme.
Heta aranduka ojehai hekovére ha hembiapokuére, iporava ñamoñe’ẽ.Gaspar Rodríguez de Francia. El Lector. ABC color. Ana Ribeiro. El Supremo Dictador. Editorial Difusam. Bs.As. 1942. Julio César Chaves. Yo el Supremo. Edit. Siglo XX. Bs. As. 1974. de Augusto Roa Bastos. El Dictador Francia. Intercontinental Editora. Diario Ultima Hora. Juan Rengger y Marcelino Longchamp. Avei umi aranduka ohai va’ekue Dr. Alfredo Viola. Aguyje.
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
JOSÉ GASPAR RODRÍGUEZ DE FRANCIA en PORTALGUARANI.COM
