BERTA ROJAS
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Mbohapyparundy
Ñe’ẽhaihára
PEDRO ESCURRA FRANCO
Kuña Paraguay marangatúre ñanemandu’áta ha tekotevẽ umi ikorasõporãva oñeha’ã ombojuruvymi iñe’ã oñanduporã ha ohechakuaahaḡua ñane retã oguerekóva, kuña hekokatupyrýva, techapyrãmemetéva. Ñane retãme heta ára oñembotovesuguy umi mba’eporã ha mba’eporã apohárape.
Berta Rojas, hi’arapáy táva Paraguaýpe, tetã Paraguaýpe, ára 23 jasyporundy, ary 1966-pe. Tavavore Pinozáme. Ña Leona ñemoñare. Ñane reindy ipokatu mbaretekuaáva hembiapoporãre.
Ko árape ñanemandu’áta ikatupyryvévare. Ñamoĩne chupe amo yvatete, Josefina Plá ha Sofia Mendoza pa’ũme. Mbohapyvéva mba’e umi jopói itajuguigua.
Kuñataĩporã, jukyku’imemete pe ipukavymi. Ijapytepotĩporã, ajeve hi’ãnga hekokatupyry tapiaite, imbarakakatepúpe ha’e ipotyjeráva. Mbarakapu ha’ekuaa pohã ñaneãngame ha ñanekorasõme ḡuarã.
Peteĩ mba’e añeteguáva ha oñehenduse’ỹva. Ndajaipotáirõ tekotajasu ñande ava atýpe, tekotevẽ mitãnguéra oñembokatupyry tembipukuérape. Japoíne avei ñembotavýgui ha umi vaivaígui. Ko’ã mba’e ñane momboriahu ha ñandereja tavy poguýpe japepejoahína.
Tove umi mbarakapu ta’iñasãi ñaneretãpýre, mba’epurorýre toveve ha toguahẽ umi tetãygua rógape, opytu’újave tavaygua umi mba’apógui, ára ha ára omboguatáva oikoporãhaḡua. Mbarakapúko omokunu’ũ ñane korasõ omokyrỹive ñane korasõ.
Mbarakapu mombyry guive ñahendu ñahenduseve pe yvytu oguerúva ha ogueraháva ipu’asykue.
Avei tekotevẽ ñahenduve Berta Rojas mbarakakatepu. Ha’e ojapo ijehegui peteĩ avambo’ehao, henyhẽva mba’ekuaágui. Ñahenduhendúne ñane korasõkuápe. Ñande ñandevéta ñahendúrõ pyhare ha arakue ñane mbarakapu. Ñahendurãngue umi pumbasygua’u, opararãva ñande apysápe.
Ñahendumína mbarakapúpe umi ñande polka ha ñane guarania. Tesãirãnte. Ikatu jajepytaso umi mba’eporãre. Heta mba’eporãre ojepuka ñaneretãme. Jahechakuaáne pumbasy ha’eha ñane ãnga purahéi. Ñamokirirĩvo pumbasy ñamokirirĩhína ñane ãnga. Ha upéva naiporãi.
Pukavy ha py’arorýpe, ñamoneĩna umi pohã, umi mbarakapu ñanekorasõme ikatúva omonguera, jaikoporãvehaḡua yvyapére.
Ko arapýre henyhẽ pumbasy. Yvate ha yvýre. Oĩko ñahendu’ỹva ha ñahendukuaáva. Yvytúre oiko mba’epurory. Guyra purahéi amo yvatégui ñande jaho’i. Umi yvypóra ipumbasy hi’ãngapýpe.
Umi ka’avo avei ipumbasy. Oime umi sauce rasẽngy, hogue pukupo’iva ha’etéva akãraguepuku, ojeitýva yvýre ha opu’ãjey, pe yvytu oipejújave, ojepetéva yvýre yvytu ho’ávo. Pumbasy hasẽasýva.
Ãngapy henyhẽva pumbasýgui ome’ẽ Berta Rojas-pe Yvategua. Iporãmbajepéva. Tetãygua ne’irã ohechakuaapa oĩha marangatu Berta mba’ekuaápe.
Berta Rojas, ombopújave imbarakakate ombopu ñandehegui umi ñane korasõsã imbarakáre. Hendypu umi ikuã imbarakakatesãre. Oveve umi ikuã poteĩ sãre. Ijyva’ári ohasa umi mbarakakate ipuporãvéva. Ombopu ñandéve ha hetave oĩ ohendu’ỹva.
Yvyraporãgui ojejapóva’ekue, upe hetepyporãgui ipuporãve maymavévagui. Ñande poyvi omo’ã tapiaite Berta Rojas-pe, opaite hendápe ko yvy’ári.
Umi ñe’ẽhaihára ñe’ẽpotyapohára, ha’éva ñe’ẽporavohára, oguenohẽva ãngapýgui umi ñe’ẽ pe apytu’ũ rupive yvotymícha. Péicha avei ojeguenohẽ pumbasypu upe mbarakáre umi imba’ekuaa katupyrýva. Ja’ekuaa apytu’ũ potýicha osẽ pumbasypu mbaraka mba’éva, ojepokýi puporã, umi kuãgui mbarakasãre.
Ha’eténte umi mainumby pepóicha, opyta perere jeroky, yvoty rováre, umi ikuã mbarakakate juru ári opyryrỹi mainumbýicha. Opoko’ỹrevaicha umi isãre ombopuasypaite. Pya’etereígui ha’eteku oryryivevéva umi mbarakakatesã ári umi ikuã katupyry. Péicha ombopu Berta Rojas.
Heta ary oñeha’ã mbarakakatepúre, ára ha ára oipurúneraka’e poapy aravo ñembopukuaahaḡua. Ñeha’ãha’ã nembopo’o pirevaígui ha nemoĩnge pireporãme.
Hetamba’e omboykéneraka’e Berta hekove pukukue ojapohaḡua hendaitépe sako’ipuku, ojapoporã ha ojapopaitehaḡua hembiapo ñeha’ã rupive.
Tavýgui ñane retãme, umi mbaraka mbopuhárape ojehypýi jejahéipe umi ñe’ẽrei apytépe.
Reguerahárõ neãngapýpe mba’epota rendýicha, pe tekokatupyry ipojaiséva umi tembipúre, nde rekove ha’e poravopyre. Nerenyhẽne aguyjégui. Berta Rojas ha’e techapyrã.
Pe mbaraka ndereka ha nde reheka pe mbarakápe. Imba’epurory omokyrỹi ñanekorasõ, yvyporaháicha ñaikotevẽ ñane korasõre. Mba’epurory ombopiro’y ñande rekove ãngapy. Ñane korasõ hesãiva’erã ñane resãihaḡua ñande.
Ñane retã Paraguay pumbasy ha’ehína pe iporãvéva yvy apére. Mayma tetã oĩva América ryepýpe, oguerekopa umi ñande jaguerekóva. Ñande jaguerekove.
Sa’i oĩ oguerekóva ñande jaguerekóva. José Asunción Flores ha Mangore, ha’e mokõi mbyja mimbi, yvateve okakuaa mbeguekatúva ko arapýre. Pytaguánte ohechakuaa ko mba’e.
Ñane retãme Flores ha Mangore, ne’irãhikuái ohupyty umi hendatee. Avei sa’i ojehecharamo, ndaha’eirupihikuái pytagua. Peichahína. Hetápe ḡuarã ha’ekuéra ndaha’ei ñanderehegua. Ñane retãme pytagua mba’ekuaánte ojehecharamo.
Mbarakakate mbopuhára ndahetái ha ñane retãme sa’ive. Mbarakakate pumbasy apópe Agustín Pío Barrios, kachíke Mangore, ha’e pe ijyvateve oguatáva’ekue hape hembiapoporãvevahína ñandéve ḡuarã. Mangore rembiapokuéra hyakuãporãiterei ko arapýre, ojerepaitéva ko yvyapére, jeguerohory ha jepopetépe.
Ỹmaite guive jareko ñane retãme ipochýva rejapoporahaguére nerembiapo. Vaivaimínte ha’ekuéra oipota. Ha imbaretehikuái umi mba’evaivaíre.
Mbeguekatúpe Berta Rojas, opu’ã mbarete, yvateterei opu’ã arapýre. Mbarakajarýi ohovasáneraka’e chupe. Mbo’eharapavẽ Berta oikuaaporã mba’éichapa ikatuhína ñaguahẽ amo yvatete. Tembiapoporãnte oguenohẽ ijehegui, ára ha ára, ohechuka ñandéve techapyrã mbarakapúpe. Ñande ava ñaguenohẽva’erã ñandejehegui, mba’eporãnte.
Mbo’eháragui jahupytyhaḡua mbo’eharapavẽ, heta mba’eporãnte jajapóva’erã.
Tekokatu jahupytýne ha mba’ekuaakatu jahupytýne ha jahupytykáne, iporãvéva ha tuichavéva apytépe. Ko jeguatakatu omotenondehína Berta Rojas.
Ja’ekuaa Berta Rojas, ohasapahague opaite apañuãi. Avarape heta mba’e oguereko, henyhẽ apañuãigui, katupyrýpe jahasakuaáva.
Berta ojapo ijehegui teko marangatu. Tapeporãpotĩ kuarahy inimbóicha hendyresakãva ohechuka chupe pe hape. Jahechakuaa pe tekoporã tekotevẽha jajaposérõ mba’eporã. Ñane retã oikotevẽ mba’eporã apoha.
Ñanduti ojeipyahaháicha opaite sa’ýpe ha ta’ãnga porãporãme. Péicha Berta Rojas oipuru umi ikuã katupyry ovevéva mbarakasãre. Ñahendu ñahendu’ỹva.
Péicha jahechakuaa mba’éichapa katupyrýpe opamba’e ojejapokuaa, oñemohendakuaa ha oñemohendaporãvéne. Umi kuña po ha umi ikuãnguéra opyryrỹi umi tembiapóre. Berta Rojas rupive mayma kuña he’ikuaa ikatuha. Ñeha’ã rapére ojeguatapáne.
Mbarakakatére opyryrỹiveve umi kuãnguéra oñatóiva ha oheréiva umi mbarakasã. Ikorasõgui osẽ mborayhu omomýiva ikuãnguéra, péicha ohechuka ikatupyryrasapaha omoñe’ẽvo imbarakakate ñe’ẽpotypu apytépe. Jajapysakáne imbarakapúre.
Ñeha’ã tapiaite okakuaáva’erã. Ombopúva ko árape ombopuporãvéne ko’ẽrõ. Péicha ohasa umi hembiapokuérape. Ndoguevíri umi imba’ekuaápe. Ára ha ára ojupi ohóvo pe imba’ekuaápe. Hetave ombyaty ijehe umi mba’ekuaa ha opamba’eporã. Avapytuporãko oguereko oguereko ijehe Berta Rojas. Peteĩ mba’e. Hesakãporãitereíko umi hembiapokuéra.
Umi pumbasypehẽ kuatiáre oĩva, ojesareko oikũmbyporãvehaḡua imbarakakatepúpe. Pe ñeha’ã tapiaite ha’e Berta Rojas rapepuku ikare’ỹva. Upe tape oguerekóva omombarete ohóvo.
Opaichagua pumbasy ombopu Berta Rojas imbarakakatépe. Tavaygua mba’éva pumbasy ohupi amo arapýre, ikatuhaḡuáicha opaichagua yvypóra oĩva yvyapére ohendu ha oguerohory umi pumbasypavẽ opokopokóva ñane korasõre. Tetãygua ojapóva’ekue.
Ỹmave oje’éva’ekue mbaraka ha’eha aña mba’e. Ñahendurire Berta Rojas mbarakakatepu ja’ekuaa tekove marangatu mba’ehánte.
Sapy’ánte ñahenduporã umi pumbasypu, ipoguýpe ha’ete pe ijeírava chugui. Sapy’ánte avei imbarakakatepu nemoĩnge Tupãoguasu ryepýpe ha ndejaho’ipaite umi pumbasy yvagapeguápe. Péicha katupyrypavẽ omongakuaakuáva ijehe.
Ñane retãme, ñane retãyguápe ndaikatúi jaguerohory, naiporãi jahecharamo umi hembiapoporãveha. Vaivaínte ojehayhu ha oñemotenonde guerochichĩ pa’ũme.
Berta Rojas. Ñane korasõ mbohoryhára, hendayvate ñane retã ruvichaite pypore apytépe. Ñaneretãme poguasukuérante ndohechakuaái mba’eve ñane retãyguápe.
IMBO’EHARAKUÉRA.
Emliano Aiub Riveros (Mbaraka)
Carlos Vázquez (Mbaraka)
Felipe Sosa (Mbaraka)
Violeta de Mestral (Mbaraka)
Rosa Mereles de López. (Piano)
Abel Carlevaro (Mbaraka) Uruguay.
Eduardo Fernández(Mbaraka) Uruguay
Mario Paiseé.(Mbaraka)Uruguay
Escuela Universitaria de Música. Uruguay.
Ohupyty upépe pe kuatiaratã Lic. Mbarakakatépe.
Manuel Barruecos. (Pumbasy) EEUU.
Ray Chester. (Pumbasy) EEUU.
Julian Gray. (Pumbasy)EEUU.
JOPOIKUÉRA.
Imba’eporãre heta jopói ohupyty Berta Rojas. Ary 2012 pe héra hatã oñemoĩ ohupytytaha Grammy Latino, en la categoría "Mejor Álbum Instrumental" por el disco "Día y Medio", ojapóva’ekue Paquito D'Rivera ndive. Ary 2014 ohupyty ambue jehenói jahechápa noñeme’ẽi chupe Grammy Latino ipumbasytýpe hérava "Salsa Roja", avei ojeheka chupe upe "Mejor Álbum Clásico".
JEHECHAKUAA.
Hetaiterei jeguerohory ohupyty umi tetã ambuére. Washington Post como “guitarrista extraordinaria”, por el Classical Guitar Magazine del Reino Unido como “embajadora de la guitarra clásica” distinguida como “Fellow of the Americas” del Kennedy Center, for the Performing Arts – Umi pytagua ohechakuaa ikatupyryetereiha ha upévare ombojói chupe peteĩ pepirũ rupive oñemoaranduvehaḡua upe tetãme. Ary 1996-jave.
Ary 1997 ohupyty pepirũ jopói, Organización de los Estados Americanos, upérõ ohupyty mbo’eharapavẽ pumbasýpe. Oipytyvõ chupe Manuel Barrueco. Ombo’e avei chupe Ray Chester. Ary 2000 jave, ohupyty pe Peabody Institute el “Graduate Performance Diploma” ko’ápe ohekombo’e chupe Manuel Barrueco ha Julian Gray.
OMBOPU…
Weill Recital Hall del Carnegie Hall.
Frederick P. Rose Hall del Jazz at Lincoln Center en New York,
Palau de la Música en Barcelona,
Southbank Centre de Londres, el Kennedy Center en Washington D. C.,
National Concert Hall en Dublín
Irish Radio and Television Orchestra
Sala 4 de Flagey en Bruselas con la Brussels Philharmonic Orchestra. TV belga.
Cumbre de las Primeras Damas de las Américas, Hillary Rodham Clinton.
Embajadora del Turismo del Paraguay.
Ombopu 20 tetãrupi Américas, hendive saxofonista cubano, Paquito D’Rivera, oñembojopóiva’ekue Pateĩjey Grammy.
BERTA ROJAS, kuña marangatuhára, techapyrã ijyvatevéva. Mitãnguéra, ñande yvypóra pyahu, tekotevẽ ohecha mombyryve ha pypukuve, tove avei tohechakuaahikuái, Berta Rojas rembiapokuéra ha umi ipypore. Toñeme’ẽve mborayhúpe, ohupytyvehaḡua umi imba’epotaporavopyre. Che ha’e. Ikatuha’ikatu, techapyrã Berta Rojas. Nde rekove toikove aguyje apytépe Berta. Ha peẽme Maiteirory.
PEDRO ESCURRA (peitoezkurra@gmail.com)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
