JOSEFINA PLA (9-XI-1903 @ 11-I-1999)
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Mbohapypapo
Ñe’ẽhaihára PEDRO ESCURRA FRANCO
Tetã Paraguay rayhuhára. Maria Josefina Plá Guerra Galvany viuda de Campos Cervera. Hi’arapáy peteĩ 9 jasypateĩ, ary 1903, tenda Islas de Lobos, Fuerteventura, Islas Canarias, España ryepýpe. Itúva Leopoldo Plá ha isy Rafaela Guerra Galvany. Iména Andres Campos Cervera (1888-1937) ojeheróva’ekue Julián de la Herrerias. Hi’arake ñandehegui Paraguaýpe arakõi 11 jasyteĩ ary 1999-jave. Ogueroguatájave 96 ary ñandereja.
75 ary oiko tetãyguáicha, ñande apytépe, tetã Paraguaýpe. 60 arandukápe oheja ñandéve umi imba’ekuaa ha iñe’ẽpoty. Araka’eve ndacheresaraimo’ãi kuñakarai arandúgui. Arakue ha pyharekue, oguapýva omoñe’ẽ ha’eño umi aranduka. Sapy’ánte oĩ pe ipytyvõhára karai Solis ndive, ohesakutúva umi tai osẽhaḡua kuatiáre umi Josefina Plá he’íva térã omoñe’ẽva ikuatiahaipyrégui. Ipópe ha’e iñe’ẽhaíva’ekue.
Ko’ẽ mboyve guive hógape omoñe’ẽ aranduka ha iñe’ẽhai kuatiáre. Upe ikorapýpe oguerekóva’ekue tatakua ombojyhaḡua umi yvy ojapóvo umi mba’eporã. Ta’ãnga ha tembipurukuéra. Péva ojapo’ypy pe iména ndive.
Imitãkuñaitépe omenda. Mokõi imemby. Ariel ha Maria. Oñeñandu guive ha’e iñe’ẽhaíva. Ñe’ẽpotýgui oñepyrũ. Ohekágui heta techapyrã pya’eve okakuaa imba’e apópe. Tapiaite oñeha’ã okakuaahaḡua. Umi aravo’ive oñeha’ãva oipurupaitéhaḡua.
Opytu’újave katuete iñakãñe’ẽhína. Ñane retãme, ikatupyrýgui, ha’ehína pe oñe’ẽ’ypýva’ekue puhoépe. Pévare umi kuñakate oñe’ẽreimba hese táva paraguaýpe. Avave ndohechaporãi kuña oñe’ẽva puhoépe hape iñe’ẽhaihaguýre. Umi kuimba’e rembiapónte ojapose. Upéi avei pe kuñakarai nderovaitépe he’i ndéve umi he’iséva.
Hóga ha’éva’ekue vy’araity. Ijaty upépe ñe’ẽpapára ha ñe’ẽhaiharakuéra, opaichagua. Upérõ ndaipóri mba’eve ñane retãme, avave ndohechakuái ko’ã mba’e. Oñemoñe’ẽ umi aranduka ha ojehesa’ỹiño ñe’epoty, oñondivepa Josefina rógape. Máva umi oĩvéva’ekue hogaguýrupi. Ja’ekuaa Augusto Roa Bastos, Oscar Ferreiro, Elvio Romero ha hetavehína.
Karaiñe’ẽ oĩva ha’e oikuaapa ha umi hapokuéra omyesakãmba, chupe oñeporandújave. Avei koty ha’e ombo’ehápe katuete temimbo’e oikéva’erã ipópe peteĩ aranduka ha’éva ñe’ẽryru. Ndejehegui resẽva’erã pytũmbýgui aranduka rupive. Josefina Plá ha’ékuri jehesa’ỹiñokuaahára. Ikatupyryrasa ko mba’ekuaápe.
Ñe’ẽpapára arapypegua, ojekuaa’ỹva ñane retãme ha’e oikuaa. Ñe’ẽhaihára, ñe’ẽpotyapohára, mombe’upy ha ñoha’ãnga opaichagua omyesakãporã, umi ñe’ẽ iñambuevévapegua ha’e oikuaa. Avei ikatupyry umi ñe’ẽñeha’ãme, umi ñe’ẽhai ombyatýva opaichagua mba’ekuaa peteĩ mba’ére ohesa’ỹiñohaḡua.
Heñói ypy guive ñane retã ha’e oikuaapaite umi ojehúva’ekue ñande yvýpe. Umi terajoapy moõgui ou ha araka’épara’e oike ñane retãme ha moõpa oñemohenda ypy. Upe iñakãme pe arandu oñemuñáva’ekue. Josefina Plá akã ha’éva’ekue peteĩ arandukotyguasu ha upépe ipotypaitéva’ekue umi mba’ekuaaty. Kuñakarai ohayhu mbaretéva’ekue umi aranduka térã aranduryru.
Pya’eterei ohesa’ỹiño umi aranduka oñemoĩva ipópe. Omba’apórupi umi mba’ekuaaty apytépe. Okeha tekotevẽkueténte he’ímiva’ekue. Umi arandukakoty ha’ete ku ohenóiva chupe. Kuñakarai oikuaapaséva ha ikatupyrýva porandu ñembohováipe. Py’ỹinte oporandu temimbo’e kirirĩme, mba’érepa noporandúi.
Umi aranduka ha’e ohaíva apytépe che ahecharamove mokõi. Peteĩ héra. Kamba Joyke’y, hembiasa ñane retãme. Mokõiha. 400 ary Ñoha’ãnga ñane retãme. Avei, Severina retyma, iporã avei.
Josefina Plá, mbo’eharapavẽ katupyryjára. Opamba’épe ha’e oheka añetegua. Omomba’eguasu umi añetegua. Mayma rembiapópe kuñakarai nomo’ãi umi mba’evai. Noñembotavýiri mba’evégui. He’ikuaa ha he’iporã, jepérõ ñaneko’õkuaa. Pévare heta ipochy hendive ha ojerova chugui. Hetáko nohenduséiva umi añetegua.
Heta tetãyguápe ombokatupyry hetamba’épe. Ndaipóri umi ñe’ẽhaihára oikuaa’ỹva chupe. Ha’e noñemohendaporãi avavéndi, ndoguerochichíri yvypórape, péva ha’ehína peteĩ apañuãi oguerekóva’ekue.
Oikohaḡua chehegui ñe’ẽhaihára katupyry mba’e ajapóva’erã. Porandu chupe. Neñe’ẽhai hetáne remoñe’ẽ hetárire umi aranduka. Rehecháva ha rehendúva eñeha’ã emoingepa umi neñe’ẽhaíme. Upéi nde rehechakuaáne umi yvypórape, ere mba’éichapa rehechahína. Kuatiáre remyesakãkuaa ko’ã mba’e.
Ára ha ára rejapokuaa ko’ã tembiapo. Upéi ndéntema rejapokuaa nderaperã. Pévante ha’ehína ñe’ẽhaihára ñembosako’i. Kuatiapesã morotĩ oguerekóva 200 togue, tekotevẽ reipurupa peteĩ jasýpe. Iporamóvaicha tekotevẽ neñe’ẽhai. 100 kuatiapesã reipurúvove reñandukuaáta ndejehe pe ñe’ẽhaihárape.
Mayma ñe’ẽ reipurúva eñeha’ãne reguenohẽhaḡua pene ãngakuágui. Hasy ha ndahasýiri. Rehayhúrõ ko tembiapo osẽkuaa ndehegui upe ñe’ẽhaihára. Tembiapovai ha tembiaporeígui mombyry rejeréne. Eñeha’ãnte. Tove taha’e techapyrãmemeténte umi nerembiapo. Ñane retãme ndojehecharamói umi ñe’ẽhaihára, ikatuvoi reñeñakãpete térã reñemuña. Nerova’atãne neñe’ẽhaisérõ.
Ndénte reñepytyvõva’erã. Mba’eporã rejapórõ anichéne reikotevẽ umi aguyje. Avei ndentevoi reme’ẽkuaa ndejupe. Rejehechakuaáva’erã.
Josefina Plá, heta ñoha’ãnga ñe’ẽhai ojapo karai Roque Centurión Miranda ndive. Mokõi pópe. Pe herakuã mombyryvéva ha’ehína. Ápe ndojehúi mba’eve. Hógape heta ára romoñe’ẽ umi ñoha’ãnga. Imbarakajakuéra apytégui osẽ peteĩ che pytajopy mesaguýpe ha upéi opo yvyrarakãre, ñemondýrire.
Aranduka rupive ikatu jaikuaa arapy ko’aḡagua ha ỹmaguare. Hesakãporãne ñandéve ñañemongetárõ umi arandukándi. Péicha Josefina Plá oheja tapeporã rape ñandéve. Mitãpyahúpe jahechukáne. Ñe’ẽhaiporã oikotevẽ opaite yvypóra.
Oguahẽ ypy guive Josefina Plá oñandu oĩha tekotevẽ mba’ekuaáre ñane retãme ha oike iñakãme iporãha opyta ko yvýpe ojapohaḡua mba’eporã. Opyta. Ndojavýiri.
Heta ñande rapicha ava ipyhojavy, sapy’ánte, hi’arapayhaguére okaháre, heta oimo’ã oikuaapaha avañe’ẽ. Josefina Plá, he’i ñandéve jaipurupaitehaḡua umi aranduka avañe’ẽme oĩva. Upéi ñañekuaáta.
Ñanesãsóne tavýgui. Japo’óne ñembotavýgui. Jahupíne ñandejehe kyre’ỹ ha katupyry. Ñande reko apyte ha’ehína guaraní ñe’ẽ. Mbo’eharapavẽ Josefina Plá, chupe ḡuarã hetaiterei che aguyje. Peẽme aguyje avei.
PEDRO ESCURRA (peitoezkurra@gmail.com)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
JOSEFINA PLÁ en PORTALGUARANI.COM
(Hacer click sobre la imagen)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
