PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
ANTONIO GUASCH (+)

  DICCIONARIO GUARANÍ – CASTELLANO (LETRA M) - Por ANTONIO GUASCH


DICCIONARIO GUARANÍ – CASTELLANO (LETRA M) - Por ANTONIO GUASCH

DICCIONARIO GUARANÍ – CASTELLANO

Letra M

 

m = p con frecuencia en M. y A. como mytuê = pytuê: respiro, descanso.

ma: 1 sufijo de pasado que casi siempre se traduce por "ya"; oúma: ya vino, ya llegó.

ma: 2 (con he'i): garantizado; N. N. ma he'i péva: fulano de tal lo garantiza, lo acredita; pa'íma he'i: el cura lo ha dicho y basta; ma che kunu’û: ya gozo de sus caricias.

mácho: hisp.. macho; querido.

machu: abuela, ama de casa, m. hetáramo mbaipy jepeve nahatái: con muchos cocineros, ni la sopa sale bien (v. cocinera).

maerâ: 3 maerâpa: ¿para qué? ¿a qué fin?

maerâitépa: ¿para qué? ¿por qué? ¿cuál es la razón última?

mahe'ê: dulce preparado; m. manduvi: turrón de maní.

(a) maimbe: tostar en recipiente (ahesy: tostar sobre brasas); avati maimbe: maíz tostado.

maimbepyre: tostado.

mainumby: picaflor, colibrí, pájaro, mosca.

maitei (= pojopy): saludo, saludos (= apretón de mano) che maiteimi nde sýpe: mis saludos a tu madre.

maiteípa (= maiteimípa): ¿cómo estás, cómo te va? (Este saludo vale para todas horas, a diferencia de otros saludos propios de cada tiempo). Frases- Ne maiteimíntepa: ¿estás bien, estás o andas bien de salud?

maka: un juego de naipes.

mal: hisp.: crisis epiléptica.

(ai) mama: abrigar, tapar, cubrir (= añuvá, ajaho'i. -mama en Anchieta es "fajar", en Montoya "liar" "rodear", (que viene a ser lo "mismo".

mamaguasu: hisp. abuela, bisabuela.

mamanga: abejorro, moscardón.

mamanga yvyguy: abejorro (que anida bajo tierra).

mamo: sitio, lugar, paraje, el donde: oho petei mamo oiha heta guyra, fue a un sitio, en donde había gran cantidad de pájaros.

mamo... hape: dondequiera, doquier = m. rehohápe: dondequiera que vayas.

mamóne: papaya (fruto tropical como melón que se adhiere en gran cantidad al tronco de la planta).

mamóngotyopa: ¿hacia dónde?

mamo: oimehápe. en cualquier sitio, parte o lado.

mamópa: mamo piko: ¿dónde?

mamorei: cualquier sitio, c. parte o lado.

mamórupi piko: ¿por dónde pues?

mamove: en ninguna parte.

manera'e: sufijo de futuro pasado; oguahê manera'e: ya habrá llegado.

mano: 1  ajado, marchito, desmayado.

mano: 2  muerte (manóra: palabra innecesaria, que no hallo en M. ni A.).

(a) mano: 3  morir; amanóne kuimba'éicha: moriré como valiente (G. S.).

manoharóga: casa del difunto.

(a) manomba: dar la vida; ñamanombapeve ñañorairô va’érâ ñane retâ poyvi rerehápe: hasta morir hemos de pelear por la bandera patria.

(a) manombota: estar a punto de morir, estar en estado agónico, comatoso.

mamorei: desmayo.

(a) manorei: desmayarse, tener ataque de hipotimia.

mandi: luego, sin más, en seguida; tereho m.; vete ya; taha m, mba’e: bueno, me voy ya.

mandivoi: luego, en seguida; jaha m. vamos ahora mismo.

mandi'o: mandioca (el pan del paraguayo); ñambohapo m. ha ñañotŷ avatieta: plantemos m. y sembremos maíz en abundancia (< mandioka es puro tupí).

manduvi: maní, cacahuete: m. ku'i: maní pisado, picado, molido.

manduviguasu: hermoso árbol de hojas grandes como de higuera y frutas sabrosas en cápsulas, como avellanas.

mandu'a: memoria, recuerdo (X kuaa: entendimiento); mandu’ápe roguereko = che mandu’a nde rehe: me acuerdo de ti; oheja piro’ýva m.: deja un grato recuerdo.

(che) mandu'a: acordarse; na ne mandu’ai piko che rehe. ¿no te acuerdas de mí?

mandu'aha: que recuerda y también recordado.

mandyju: algodón; ipy'a mandyju: es cobarde; m. isusumbyre: algodón en rama (esponjado).

mangavy  y  mangay: árboles de la goma.

mangaysy: resina, caucho o goma del kurupika'y y otros árboles congéneres, el kurupa’y entre ellos.

(a) mangea: acechar; espiar, buscar; aha guasu mangeávo: voy a cazar venados.

mante: sólo, solamente (= mánteko); peteî jevy mante: una sola vez.

manterei: continuamente; opuka m.: se ríe c., no hace más que reír; manterei hasê pe mitâ, oiméne hasýva ichupe: el niño no hace más que llorar, será que le duele algo.

(a) maña: (= ama'é): mirar, observar; tereho emaña umi vaka rehe: vete a dar un vistazo a las vacas.

mañaha,  mañahára: observador, espía.

mañandára: encubridor, alcahuetero

mañangára: centinela, vigía, observador.

(a) mañayke: mirar de lado, de soslayo.

mañeípa: ¿verdad, no es cierto? (= mañei'piko).

mañeípiko,  mañeípa: ¿no es así?

marachachâ: tullimiento, tullido.

(che) marachachâ: estar tullido, impedido en los movimientos.

(che) marakachâ: estar tullido, impedido (X mbarakaja: gato).

máramo: nunca; m. ndopa mo’ai: nunca terminará; m. gua’ŷichá: como nunca.

(a) maramoña (= che marambota): guerrear (M.) = añorairô.

maramove: jamás (de los jamases), en ningún caso, por nada del mundo.

maramove'ŷicha: como nunca: m. ovy’a: está contento c. n.

marane’ŷ:  maya’ŷ:  sin mancha, impoluto, virgen.

marande: de otra manera (he’i haguéicha: de lo que aseguró o dijo).

marandeko 1 (M.): relato de guerra, historia (= marandague).

marandeko: 2  riña, disensión, guerra (M.); ñane pa'ûme ndaipóri m.: entre nosotros no hay desavenencias.

marandova: gusano verde, pelón, muy voraz.

marandu: noticia, novedad, aviso; ogueru m. vai: trae malas noticias.

marangatu: santo, virtuoso, justo, recto, sin tacha (X joheipyre: justo, honrado); marangatúgui ne renyheva: llena eres de gracia (El; Vera).

marave: nada; m. ndoikói (chéve): no me importa nada.

maraverâ: para nada, sin objeto, por nada.

marave'ŷicha. como nada, en, por nada;. oimo'â. m. hi'âchupe: lo tiene en nada.

mara'ŷ: sin mancha, puro.

marâ: poluto, defectuoso; mancha, defecto, impureza; na imarâi gueteri: es virgen (todavía).

marâiko (< mba’érâ piko): ¿para qué? m. ou meme: ¿para qué vendrá tanto?

masakaragua'i: pajarito diminuto, terrero.

(o) materia, hisp.: mejor ipéu: supurar; (susu’a: el grano).

matúla: viático; taperembi'urâ: osc.

máva: 1 ¿quién?; taperembi'urâ: osc.

máva: 1 ¿quién?; ndaikuaái m. ou va’erâ: no sé quien vendrá; mávapepa reme’êta: ¿a quién lo darás?; mavagui piko rekyhyje: ¿de quién temes?

máva: 2 uno, un individuo; kóva oikuaa iñarandu’ŷva, iñarandu m. katu oikuaáne: esto lo sabe un ignorante, a fortiori un sabio.

mavaite: todos sin excepción, toditos.

mavaitépa: ¿quién precisamente? ¿quién definitivamente?

mavamávapa: ¿quiénes y cuáles? ¿quiénes y cuántos?

mavapeguarâ piko: ¿para quién será?

mayma: todos, todos sin excepción.

maymaitéicha: de todas maneras; (= opáicha).

maymaiteichagua: (uno, unos) de toda clase; tory m. ogueru, vy’á’ŷ ha mba'e mbyasy rangue: trae toda clase de satisfacciones (tory) en lugar de malestar y melancolía.

maymáramo: (= maymárô): todos y cada uno.

maymáva: todos, todos sin faltar uno; yvoty m = m. yvoty = y. oimeraê: toda las flores, toda flor.

ma'erâ: 2   listo, servido; che ma’erâma: ya estoy listo (ma=mbe)

ma'ê: 1  mirada, modo de mirar; atención, cuidado, protección; búsqueda, inquisición, información; contemplación, examen, consideración; vista, ojos; ima’ê asýva: de dulce (triste) mirada; Tupasŷ, ne ma'ê potîva: Madre de Dios de castos ojos, (triste) mirada; Tupasŷ ne ma'ê potîva: Madre de Dios de castos ojos, de casto mirar.

(a) ma'ê: 2  mirar, atender, observar, cuidar, proteger, amparar, inquirir; reconocer, informarse, contemplar, considerar, examinar lo material e inmaterial; ema'ê kuarahýrehe, ikatúramo: mira al sol, si puedes; ndaipóri piko oma’êva = oñangarekóva) nderehe: ¿no hay quien te atienda? ama'ê nama'êmbái: no acabo de mirar y admirarlo.

ma'ê: 3  ma'êmína: interj.: mira!, mira, mira!

(a) ma'êguyguy: mirar con la cabeza baja y los ojos abiertos.

ma'êha: observador, mirador, observatorio.

(a) ma'êkangy: mirar tiernamente (asy) mirar con poca atención.

ma'êkuaaha: discreto (X m. reko: discreción).

(a)ma'êma'ê: observar en distintas direcciones, revisar, controlar, ver si es así, repasar.

(a)ma'êmbuku (= ama’êpuku): mirar como pensativo, lit. mirar lejos.

ma'êna: interj.: mira!, vea!

ma'ênguru: atalaya, observatorio.

(a)ma'êñemi: mirar a escondidas (ñemi: secreto).

ma'êra: 1  fulano; mba'éicha piko héra ku m.: .¿cómo se llama aquel fulano? (acento prosódico en la e).

(a)ma'êsaguy: mirar con ceño, mirar hacia abajo.

(a)ma'êsapy'a: dar un vistazo, echar una ojeada.

(a)ma'êsavâ: mirar de lado, inclinado.

(a)ma'êsavi: mirar con un solo ojo.

(a)ma'êsayke: mirar de soslayo, de reojo.

ama'êsuguy: mirar subrepticiamente, acechar.

(M.): manojo, haz; yvotymâ = yvoty apesâ: manojo de flores.

mâicha: por mba'éicha. ¿cómo, madre mía, te lo pagaré? m. voípa che sy, ndéve ambuekoviáne.

mâicha: por mba'éicha: ¿cómo, de que manera?; m. voipa, che sy, ndéve ambuekoviáne. ¿y cómo, madre mía, te lo pagaré?

me: 1  (con nasales, por pe): en, con.

me: 2   (M.). macho, marido (= ména, A.).

(ai)me: estar, haber, existir (= ai); oime piko ikotýpe: (¿está en su pieza? oî: está; heta oime: hay mucho; están (allí) muchos. Naiméi nendive: no estoy de acuerdo contigo, ñaime oñondive = ñaime oñoñe'ême: estamos de acuerdo, somos del mismo parecer; oime Tupâ: existe (un) Dios: (= oî pe Tupâ: hay un Dios).

(oi)me impers. auxiliar (no se traduce); oime aguapy hina: está sentado; ikatu oime ogueru: puede (ser) que traiga.

megua (por pegua): de; ñumegua: del campo.

meĝua: defectuoso, deforme, contrahecho, desproporcionado; hova m.: cara fea, hecha a puñetazos; ñe'ê m.: calumnia.

meguarâ (por peguarâ): para; peêmeguarâ: para vosotros, ama porâ ñumeguarâ: lluvia beneficiosa para los campos.

meme: a menudo, a la continua, sin cesar, siempre; ñañembo'e m. va'erâ: hemos de orar sin cesar.

memete: muy a menudo, con mucha frecuencia; nameméi, namemetéi: no muchas veces.

memeterei: es una barbaridad lo frecuente, a cada paso.

meme'i: poco frecuente, pocas veces.

memby: hijo; che m.: mi hijo, mi hija (dice la mujer); imembýma: ya tuvo criatura (no es virgen) (X ipuru’áma: ha concebido.)

membykôi: mellizo, gemelo.

membykua: aborto; che membykua: procuré o tuve aborto (dice la mujer).

membykuakue: criatura abortada (= membykuare).

membymbohapy: trillizo (= membypy, neol.).

membyména: yerno (de la mujer).

membymembyre: nieto (de la mujer).

membypaha: la última de las criaturas (dice la mujer); ta’yrapaha (refiriendose al padre).

membype'â(i). tiene o tuvo distocia o mal parto.

membyrâ: alumbramiento, parto.

(i)membyrâmbota: está para dar a luz.

membyranga: hijastro o hijastra (de la mujer).

membyrâróga: casa de maternidad.

membyraty: nuera (de la mujer).

membyre: hijo o hija que tuvo (la mujer).

membyrembireko: nuera (de la mujer).

membyryru: útero, placenta.

ména: marido, esposo, consorte (A.M.)

menarâ: novio.

menaru: suegro (de la mujer)

menasy: suegra (de la mujer).

(i)mena'ŷ imenave'ŷ(va): viuda.

mensu, hisp.: obrero de los yerbales, yerbatero.

(a)menda: casarse (X amomenda: casar; palabra impropia, pues el matrimonio como sacramento se lo hacen los contrayentes); omenda Júliare, Juánre: se casa con Julia, con Juan. El sacerdote bendice sólo a los casados.

Nota. Amenda mismo es según Montoya impropiamente referido al varón, ya que menda - de me: macho - significa tomar varón: kuñanda, akuñanda podría decir el varón.

mendare: casado o casada (= omendáva).

mendare'ŷ: soltero.

merô, hisp.: melón; m. sayju, m.hovy: melón amarillo, verde.

meve (por peve): hasta; amanomeve: hasta morir; pýgui akâmeve: de pies a cabeza.

(a)me'ê: dar, entregar, otorgar, ceder; ome'êta: dará; nome’êsei: no quiere dar.

me'êha: dador.

(a)me'êjevy: restituir, devolver, reintegrar.

me'êmby: cosa dada, contribución (< me'êha: dador).

mi: 1 sufijo de atenuación, familiaridad o intimidad; eguapymi: siéntate; che akâmime: en mi (pobre) cabeza; che renoimi: llámame, por favor. Mi es el vocablo que se repite más veces al día en todos los ámbitos del Paraguay y regiones guaraní parlantes. Estos lo suelen traducir por "un poco” traducción que en muchos casos resulta incorrecta, si no cómica.

mi: 2 sufijo átono verbal de pasado; che mbohorými añandúmi ichupe: me consolaba, le visitaba; oúmi che rópe: solía venir a casa (se tiene: mi = va = miva = vami átonos).

michî: chico, pequeño, diminuto.

michîete: por nada, por una nonada; m ha pehopa: p. n. os vais todos. (Nótese el ha después de michîete).

michíku (= kumichi): por poco, poco falta o faltó para...

michî ra'ymi: un poquito.

míko, míku: algo.- Se añade con gracia a la frase; iporâ míko, hasy miku: bastante bien, algo difícil (algo doloroso).

mimói: hervido, sancochado (= amomimói: hervir, cocer; compárese: ojy, ijygue)

(a)mimbi (= ojajái): brillar, centellear, resplandecer.

mimbuku: adarga, lanza larga.

mimby: flauta, zampoña, chirimía (= mymby).

mína: sufijo de imperativo; ejumína: ven por favor; tahamína: (ya) me voy con su permiso.

mini: ant. (= michî): pequeño; San Ignacio Mini (X. S. I. Guasu).

(a)mindu'u: rumiar, comer a pedacitos, pellizcando; masticar; estudiar; omindu'u avañe'ê: le da al guaraní; lo estudia.

(a)minga: ayudarse por turno; amingáta nendive (= romingáta): nos ayudamos mutuamente (= ñañopytyvôta, jalopyrúta).

mingáu: cierto postre de mandioca, leche y azúcar.

mínte, minteko: sólo un poco.

miñae: partícula que expresa duda; también (= ave, avei); nde m.: tú también; che sy m: hasta mi madre (= che sy jepeve).

(che)miramogua: "por ser yo, sólo yo, sólo a mí", indicando mala suerte o poca fortuna.

mirî: (en composición): pequeño, humilde; che py'amirî: soy miedoso, apocado (A.).

mísa, hisp. (= ñembo'e guasu) misa.

(a)misa, hisp.: decir misa.

misarendu: oír misa. jaha m.: vamos a misa (=jaha ñembo'e guasuhápe.

mitâ ao: pañales, fajas.

mitâchu'i: chiquilín, pequeñuelo.

mitâhápe: ingenuamente, sinceramente, como niño.

mitâ'i: niño, nene, niñito; expresión de cariño entre los mismos niños.

mitâjarýi: abuela del niño o encargada de los niños.

mitâkaria'y: mozo, joven, mancebo.

mitâkuímba'e: varoncito, niño (X mitâkuña: niña).

mitâkunu'û: gachón, mimado, regalado.

mitâkuña: niña, chica, jovenzuela (X kuñatai. señorita, doncella).

mitâkuñaite: niña crecida, desarrollada (antes de kuñataí).

mitâmi: nene, bebé.

(che)mitâme:   siendoyo niño, en mi niñez.

(a)mitâmokambu: amamantar a una criatura.

mitâmokambuha: nodriza (que amamanta).

mitângueraróga: orfanatrofio (= tyre'ŷróga).

mitâ rerekua: niñera.

mitârupa: 1  cuna (camita de nene).

mitârupa: 2  placenta, envoltura del feto.

mitârusu: mocito, joven (niño grande), doncel (poético).

mitasâ: cordón umbilical.

mive: un poco más.

mo: 1   (con nasales por mbo): prefijo factitivo verbal que precede a verbos intransitivos y los convierte en transitivos; asê: salgo; amosê: hago salir, expulso.

mo: 2   sufijo de imperativo y de optativo especialmente en oraciones condicionales; eme'êmo oréve: dánosle; oho rirémo, aha va'erâ ave: si él fuera (o hubiera ido) yo también habría ido; pemongaru porâmímo pe hasyvangápe: dadle un poco de alimento al pobrecito enfermo; tomoĩmo: que ponga, ojalá ponga; ha araka'e mo nipo: ¿ y cuándo podrá ser?.

(a)moaguepu'â: poner los pelos de punta, aterrorizar, espantar.

(a)moaĝe (= amohaĝe): apresurar, acelerar (< taĝe: osc.: prisa, rapidez); omoaĝe teko joja. favorece la justicia (social).

(a)moaĝe y más usual (a)myaĝe: apresurar, adelantar, acelerar.

(a)moaĝui  acercar, aproximar (ichugui: a él).

(a)moakâ: poner cabeceras en el jardín, hacer manojos de plantas, encabezar.

(a)moakâraku (mo = my): entusiasmar, enardecer, apasionar, enfervorizar.

(a)moakârapu'â: hacer levantar cabeza. (Como en el anterior, en casi todos los siguientes moa, moe = mya, mye).

(a)moakaratî: poner cuernos (X tiene cuernos: hatî, oñemohatî); omoakaratî hembirekópe, iménape: es infiel a su esposa, a su esposo, comete adulterio.

(a)moakâsa'i: explicar, declarar (podar) (moa = mya = moka) (v. amyatâ).

(a)moakâtavy: entontecer, atontar.

(a)moakuruchî: causar calambre, acurrucar, encoger.

(a)mokytâ: anudar, hacer nudos; hacer terrones.

(a)moakŷ: mojar empapar.

(a)moamirŷi: hacer desaparecer, extinguir (che vy'aŷ: mis penas, mi malestar).

(a)moangapyhy: satisfacer, consolar, calmar una pena, un deseo o ansiedad; complacer, servir (che angapyhy: estoy satisfecho).

(a)moangata: traer solícito, desvelado, preocupado, con ansia; inquietar (= amyangekói).

(a)moanga´u: causar añoranza, cariños; debilitar, relajar (< amonga'u: emborrachar) (v. anga'u).

(a)moangekói: inquietar, molestar, turbar (ver amyangekói, más frecuentemente).

(a)moaña: 1   hacer malo, malear, volver ruin.

(a)moaña: 2   empujar, obligar o forzar (X amoña: correr detrás, perseguir).

(a)moapeno: 1   hacer roncha.

(a)moapeno: 2   producir, formar olas, ondas.

(a)moapesâ: formar manojos, haces, gavillas, ristras; ensartar.

(a)moapesŷi: alisar, pulir, lubricar, lustrar (la superficie).

(a)moapokytâ: anudar, hacer nudo.

(a)moapopê: rizar, hacer ondulante.

(a)moapovô: embadurnar, hacer pegajoso.

(a)moarandu: instruir, enseñar, (lit. hacer sabio) (= atavy'o).

(a)moasâi (mo=mu=my): extender, esparcir, propagar, divulgar; emoasâimi pe che ao; extiéndeme esas prendas; omuasâi hikuái opárupi Ñandejára ñe'êngue: esparcen por doquier - a los cuatro vientos - la palabra de Dios.

(a)moasê (oa = oha = ya): hacer llorar.

(a)moatâ: endurecer, estirar, distender, poner tirante; emoatâmive. póngalo un poco más tirante; emoatâmi che rendá(pe): saca mi caballo.

(a)moataindy (mo = mu = moh): alumbrar (< tataindy): luz artificial).

(a)moatatî (= amohatatî): convertir en humo, ahumar, llenar de humo.

(a)moatymói (= mo = mu = my): hamacar, balancear, columpiar (X aityvyro: sacudir).

moâ = muâ: luciérnaga.

(a)mocha'î: arrugar; apresar, atar de pies y manos haciendo como un fardo de todo el cuerpo; encoger el cuerpo algún dolor insoportable; es más usado el reflexivo: (a)ñemocha'î.

(a)mochichî: acariciar, mimar.

(a)mochu'û: destruir, destrozar, pulverizar, estrujar, matar.

(a)moĝuahe: albergar, recibir, acoger (= aroĝuahe).

(a)moĝuahe: hacer llegar, enviar; emonĝuahe chéve nde kuatia: envíame tu libro.

(a)mohaguyno: hacer fementar.

(a)mohaguyrô: provocar libido, encender la pasión.

(a)mohatatî (moha = moa): levantar, producir humo; ahumar o manchar de humo.

(a)mohatâ (moha = mua = mya); endurecer, consolidar; estirar, tirar de.

(a)mohavê: enmohecer (X havê hína: está enmohecido).

(a)moha'anga: marcar (poner figura); figurar o dar figura, forma; fotografiar.

(a)moha'eño: hacer retirar, convocar a retiro; aislar, tomar aparte; más usado (a)ñemoha'eño: retirarse, aislarse.

mohâ: vulgar por pohâ: medicina.

(a)mohâijehýi: causar dentera.

(a)mohembe'y: poner ribete, orillar (< tembe, osc.: margen borde, orilla).

(a)mohembe'yjegua: ribetear, adornar con ribetes o perifollos.

(a)mohembiapo: dar trabajo, jornal; emplear, ocupar.

(a)mohembiporu: amueblar (kotýpe: la pieza o habitación); proveer de muebles; nomohembiporúi: no conceder muebles, (sin moblaje).

(a)mohemby: dejar algo sobrante, reservar; amohemby’ŷre: sin reservar yo nada, todo entero, de un modo exhaustivo.

(a)mohenonde, (a)motenonde: poner delante o adelante, hacer adelantar o progresar (X añemohenonde = ahenonde'a: preceder).

(a)mohenyhê: y mejor o más frecuentemente (a)myenyhê: llenar, completar, cumplir.

(a)mohenda: colocar, acomodar, poner en su lugar; apuntar, asentar; proveer de caballo o montado (< tenda, osc. = kavaju: caballo).

(a)mohendague: reemplazar, relevar (=ojopyru: se turnan).

(a)mohendy y mejor (a)myendy: encender, prender vela, etc.

(a)mohendyno'ô: hacer la boca agua, fomentar un deseo o apetito (X che rendyno'ô: se me hace la boca agua).

(a)moherakuâ: esparcir el rumor, divulgar, hacer propaganda.

(a)moherakuângatu: acreditar, contribuir a la buena fama de otro.

(a)moherakuâvai: difamar, desacreditar, calumniar, deshonrar.

(a)mohesakâ (=amuesakâ): aclarar, explicar, poner en claro, quitar las dudas; o'ñemuesakâ: aclarar el tiempo o disiparse las nubes.

(a)mohesatû: cegar, hacer a uno ciego o tuerto; pota vai ñane mohesatû; la pasión nos ciega.

(a)mohesâi: sanar, dar (la) salud, tonificar, entonar, reconstituir.

mohesâiha (= tesâi me'êha): saludable, sano; tónico, reconstituyente (= tesâi reruha).

(a)mohe'êmbochy: salar o azucarar en demasía.

(a)mohe'êmby (= amohe'êvy): salar o azucarar a media, un poco.

(a)mohe'ô: humedecer, mojar algo.

(a)moho’ysâ: enfriar, refrescar, refrigerar.

(a)mohû: tiznar, poner negro; robar; pintar con negros colores, ensombrecer.

(a)mohûmohû: contar, ocultando lo que se quiere significar; discutir.

(a)mohu'û: ablandar, reblandecer; sobar, esponjar.

(a)mohyakuâ: perfumar, aromatizar, embalsamar.

(a)mohypy'û: espesar, condensar.

(a)mohyvatâ: hartar, llenar (de comida), saciar, satisfacer.

(a)moinge: meter (dentro), introducir (=(a)ñoña, (a)mbohyru): gol; moingeha: que mete gol, golista.

(a)moingo: hacer andar (estar, ser, vivir); hacer habitar o vivir; ñane moingo yvy ari, uperire ñane moingóne yvápe: ahora nos hace estar, (nos puso) en la tierra, después nos hará vivir en el cielo.

(a)moingo: hacer alcanzar o llegar a alcanzar; ne moíngóne tetá ruvicháramo: te hará llegar a Presidente de la República, Presidente del País.

(a)moingoe: distinguir, hacer diferencia (= ambojuavy), hacer aceptación de personas, ser parcial.

(a)moingove: vivificar, dar o comunicar vida, animar, dar alma.

(a)moingovejevy: resucitar, volver a dar la vida al muerto (X oikove jevy: resucitó).

(a)moirû: acompañar; añemoirû: ser acompañado; (ña)ñomoirû; ser acompañado; (ña)ñomoirû: acompañarse mutuamente.

(a)moî: poner, señalar, colocar (=añoña: meter).

(a)moîve: recargar, aumentar, poner más, añadir.

(a)mokambu: amamantar, dar de mamar, dar el pecho (X akambu: yo mamo).

mokambuha: nodriza, ama de leche; biberón.

mokambupyrâ: lactante (= mitâ kambu).

(a)mokane'ô: fatigar, cansar, hastiar.

(a)mokangy: debilitar, enflaquecer, enervar.

(a)mokañy: ocultar, tapar (a)ñuvá).

(a)mokarapâ: doblar, arquear, encorvar (= ambojayvy, amokarê).

(a)mokampachâi: añadir (agua, yerba, etc. (= aitykua).

(a)mokarê: curvar, arquear; hacer rengo o cojo; lisiar, estropear.

(a)moka'ê: asar (ryguasu: una gallina; so’o ka'ê: carne asada; asado).

(a)mokâ: secar, enjugar, desecar (ambohypa, amboypi) (hesay: las lágrimas).

amokerairû: acompañar el sueño (tupârembiguái: un ángel).

(a)mokirirî: acallar, hacer callar, silenciar, dejar sin respuesta (X arokirirî. guardar silencio sobre algo; tener paciencia).

(a)mokomokô: engullir, devorar (= ambokososo): tragar sin masticar.

(a)moko'ê (ko'é: mañana): hacer pasar toda la noche hasta el amanecer; ñamoko'ê y okápe ho'ysâ porâmive haĝua: ponemos el agua fuera, toda la noche, para que quede fresquita; eju ñamoko'ê (= ñane ko'ê) mba'epúpe: ven y haremos música toda la noche.

amoko'ô: verbo inútil, pues tenemos aiko'ô: causar picazón.

(a)mokô: tragar, sufrir: che mokô mboyve pe yvy: antes que me trague la tierra.

mokôi: dos; mokôiha: segundo; mokôive: dos más, otros dos: mokôivéva: los dos, ambos a dos; mokôi peteî ári: una mitad, mokôi pa: veinte; mokôi mokôi: de dos en dos.

(a)mokuarahy'â: poner a la sombra, sombrear.

(a)mokunu'û: acariciar mimar (< kunu'û: mimo ikunu'û hína: le miman, es mimado).

(a)mokuruchî: encoger, acurrucar causar calambre, acalambrar.

(a)mokûhatâ (< kuatâ): endurecer la lengua (X añemokuatâpoi: perfeccionarse en la pronunciación).

(a)mokychi’î: aserrar.

(a)mokyre’ŷ: enfervorizar, animar, activar, poner bríos, estimular.

(a)mokyre'ŷre’ŷ: activar más y más estimular repetidas veces.

(a)mokyrŷi: hacer cosquillas.

(a)momaitei: saludar, llevar saludos; emomaiteimi ichupe che rérape: salúdele Ud. de mi parte.

(a)momano: mortificar, hacer morir, desmayar (X ajuka: matar).

(a)momandu'a: traer a la memoria, recordar (trans.).

(a)momarâ: negar un favor, defraudar lo prometido o esperado; engañar, objetar, confundir, hacer quedar mal; noromomarâi chéne: cumpliré mis promesas, no pases cuidado; ani che momarâtei: no me lo niegues no me hagas un feo.

momarâha: infiel, defraudador, incumplidor, ofensor, corruptor.

(a)momarandu: avisar, comunicar, notificar.

momaranduha: diario o periódico, noticiero, comunicado, comunicación.

(a)momarangatu: santificar.

(a)moma ê: hacer atender, mirar o vigilar (jasýrehe: la luna).

(a)momohê = amopy'ahê: hacer gemir (por un golpe en el vientre, etc.).

(a)momokôi: dar compañero, acollarar, aparejar o poner dos, doblar, binar; omomokôi hembireko: comete adulterio; omomokôi ñembo'e guasu: bina (la Sta. Misa); omomokôi imbayru: se proporciona otro auto, tiene dos autos.

(a)momorâ: tener por lindo o bueno, alabar, felicitar (= arohory): autenticar, refrendar, aprobar, autorizar, dar por correcto; legalizar (X amoporâ: hermosear, acicalar).

(a)momymýi: sacudir, remover, mover, (v. tyvyro y mongu'e).

(a)momba: acabar, terminar, exterminar, satisfacerse.

mombaha: exterminador, corruptor.

momba képe: polución, derrame nocturno.

(a)momba che képe: tener derrame nocturno.

(a)mombarete: fortalecer, robustecer, fortificar, reforzar.

(a)mombauka: hacer terminar (hacer que otro termine), hacer cesar.

(á)mombáy: despertar (< apáy: despertarse); mombayha: despertador, que causa insomnio, como el café.

(a)momba'apo: hacer trabajar, proporcionar labor, ocupar (ajokuái); dar trabajo, fatigar, molestar.

(a)momba'e: alabar, admirar, apreciar, estimar; dar, regalar, otorgar (con pe de cosa).

(a)momba'eguasu: ensalzar, tener en sumo aprecio, tener en mucho.

(a)momba'ekuaa: proporcionar conocimientos, instruir; saber apreciar, agradecer.

(a)momba'embyasy: entristecer, apesadumbrar, conmover (X che mba’embyasy: estar triste).

(a)mombe (más usado ambope): tumbar, agachar, doblar, inclinar (X amopê: quebrar).

(a)mombegue: hacer ir despacio, acortar o retardar el paso, la marcha, el ritmo; hacer bajar la voz.

(a)mombegueve: hacer mayor pausa, espaciar más el ritmo.

(a)mombe'u: contar, narrar, referir, confesar, testificar, avisar (amomarandu).

mombe'uha: testigo, narrador, historiador (= marendekoapoha, M.)

(a)mombauka (= he'iuka, ha'euka): enviar para comunicar; he'iuka = omombe’úka ndéve, pende  aty va'erâha (= pende aty haĝua) ko ka'aru: me envía para comunicarte que esta tarde os habéis de reunir.

mombe'upyrâ: memorable, digno de contarse, de historiarse.

mombe'upyre: lo contado, referido; historia, historiado.

(a)mombi = (a)mbopi: hacer cesar; despejar, alejar (< opi: escampa, cesa): yvytu hatâ omombi amáme: un viento recio hizo escampar, cesar la lluvia, despejó la lluvia, las nubes (v. pi).

(a)mombia: desviar (< apia: me desvio; v. pía).

(a)mombichy: asar (a la brasa, al horno).

(a)mombo: lanzar, arrojar, echar (X (a)mondo: enviar).

(a)momboi: hacer desnudar (X añemboi: desnudarse; (a)mboi: desnudar; ijopívo hína: está desnudo).

(a)momborei: desperdiciar, derrochar (lit. echar sin razón).

(a)mombouka: mandar echar.

(a)mombovy: reducir, disminuir, reducir el personal; ralear.

(o)mombo'a: fecundar a la gallina, hacerle poner huevos

(a)mombo'i (y mejor ambo'iuka): hacer desmenuzar (X ambo'i: desmenuzar, hacer pedacitos (X amongu'i: triturar).

(a)mombo'o, (a)mbopo'o: destetar, quitar el pecho (X aroyrô: detestar aborrecer).

(a)mombu: reventar, trans.; hacer estallar; desflorar, desvirgar.

(a)mombuka: hacer reventar.

(a)mombuku: alargar; ñamombukúta karuha: alargaremos el comedor; nambopuku mo'â (véima) nendive: no voy a ser prolijo contigo.

(a)mombuuka (v. mombuka).

(a)momby: astringir; yva aky ñane momby: la fruta verde causa astringencia en la boca.

(a)mombyky: acortar, abreviar, truncar; amombykýta (= che mbykýa): seré breve.

mombyry: lejos, lejanía, apartado.

mombyrymbyry: muy lejos varios sitios lejanos.

mombyrygua: el de lejos, moradores lejanos.

(a)mombyta: detener hacer parar: aĝuivete emombytami chéve: en la siguiente parada detén (el coche), voy a bajar.

(a)mombyte: penetrar, introducir; dividir por medio; ponerse o pasar por medio.

(a)mombyte: hacer medio, poner (en el centro) (X añemboapyte: comer).

(a)mombytu'u, hacer reposar o descansar; aliviar, relevar (aipyru).

(a)mona: embadurnar, untar, pegar, encolar; amona ichupe yvyre: le ultrajo, lit. lo mancho con tierra (G. S.).

(a)monambi (ichupe) (= che popa'â hese): prender, apresar; omonanbíma = oñemonambima: ya está en la cárcel, a buen recaudo.

(a)monandi: vaciar, liberar o desatar, descalzar.

(a)moneî: acceder, consentir, otorgar o dar el sí: amoneî ichupe.: accedo a su pedido; che moneî = oneî chéve: asiente a mi petición, consiente (X rehasa: ombotove chehegui), omonei’ŷ aja, ndohejái: no le deja, mientras no se lo concede.

(a)mono'ô: recoger, amontonar, agrupar, acumular, ganar, tener ingresos, coleccionar (< no’ô: colección, reunión, junta, grupo).

(i)mono'ômbyre: ahorrado, ahorros; colección, coleccionado, montón, etc.

(a)mono'ôno'ô: juntar a montones, a porrillo.

(a)monda: robar hurtar; mondaha: ladrón; mondapyre: cosa robada; ani rehejátei ne mba'e ápe, imondareipyrâ: no dejes tus cosas aquí para que no te las robe el primero que pase (lit. para ser robadas).

mondaharâ: el futuro ladrón; imba'e avykyva m. ko'êrogua: ladronzuelo de hoy será el ladrón de mañana.

mondare (= mondapyre): robado.

(a)monde: vestir; "nde, opívo mondehare, eike yvágape": "tú, que vestiste al desnudo, entra en la gloria".

mondepyre (ao): ropa usada.


(a)mondo: enviar a una persona (de acá para allá); amondo ndéve peteî momaranduha: te enviaré un noticiero.


(a)mondoho: rasgar (tela, papel), romper estirando (cuerda...); apagar, suprimir, dejar (y’úhéi: la sed); apagar, suprimir, dejar (y’uhéi: la sed) (X oso: se rompe < amondoho por amondoso, que es tupí); ipurahéi omondoho: suprimen sus gorjeos.

(a)mondoro: rasgar, desgarrar, arrancar.

(a)mondu'u (= amyndu'u): masticar, rumiar.

(a)mondýi: atemorizar, espantar, asustar (< ñemondýi: susto); che mondýi: me asustó (= ambopo'iuka).

(a)mondyky: exprimir gota a gota (X otyky tyky: gotea).

(a)mondyry: azuzar, inducir: nondyrýigui amondyry ichupe: como no se lanza, yo le animo.

(a)mondyry: rasgar, desgarrar (= amondyryry).

(a)mongakuaa: hacer crecer, desarrollar, desenvolver, educar, criar (ichupe).

(a)mongarai: bendecir, consagrar (= ahovasa: bendecir o dar la bendición).

(a)mongaráu: hacer torcer el pie (recalcar, hacer recalcar; che karáu: yo me he recalcado).

(a)mongaru: alimentar, dar de comer, dar pienso.

(a)monga’u: marear, atontar, embriagar, emborrachar.

monga’uha: estupefaciente.

(a)monge: adormecer, hacer dormir, dar cama, hospedar de noche.

mongeha: soporífero (= kéra reruha), anestésico.


(a)mongerasy: no dejar dormir, dificultar o quitar el sueño; mbokapu vai oikóva oporomongerasy: ese dichoso tiroteo que no nos deja dormir.


(a)mongeta: (= amoñe'é): conversar (hendive, ichupe: con él).


(a)mongeta: declarar el amor (ichupe o sin régimen). Dos compuestos:. 1) (a)ñemongeta: conversar, se me declara el amor; 2) ñañomongeta, declararse mutuamente el amor.

(a)mongora, hisp.: acorralar (< kora), cercar, sitiar (= ambotokái, amondokái).

(a)monguera: curar, sanar, trans.

(a)monguerái: aburrir, fastidiar, cansar.

mongueraiha: majadero, fastidioso.

(a)mongúi: hacer caer o desprenderse: pyharevete ysapy amongúiva: de mañanita hago caer el rocío = me empapo en el rocío.

(a)mongúi: desprender, hacer caer, como frutas, hojas, etc.

(a)mongu’e: mover, menear, aflojar (< aku'e: me muevo).

(a)mongu'i: desmenuzar, triturar, moler, pulverizar.

(a)mongu'ichô: triturar (trillar), hacer añicos.

mongu'iha: trituradora, molino, molinillo.

(a)mongy: hacer llover.

(a)mongyhyje: atemorizar, acobardar, amilanar, apeligrar.

(a)mongyra: engordar, producir o criar grasa, gordura (X amoñandy: aceitar, engrasar).

(a)mongy'a: ensuciar, manchar, embadurnar, profanar, poluir, emborronar.

(a)mongy'a'o: quitar la horrura, limpiar; mongy'a'oha:: limpiador, purificador (= mopotîha), lavadora, lavandera.

(a)moña: engendrar, (M); che ru che moña: mi padre me engendró; oñemoña che ryépe: he concebido (dice la mujer).

(a)moña: (o = u) hacer correr, perseguir; desterrar (che rógagui, che retágui: expúlsanme de mi casa; destiérranme de mi país); jajeity tapére ñamoña yvytu: echémonos por el camino a perseguir el viento.

moñái: (ratero), astuto, pillo, tunante.

(a)moñami: hacer ordeñar.

(a)moñambyvo: sonar o limpiar la nariz a otro (X añemoñambývo: sonarse).

(a)moñandy: poner grasa, aceite; aceitar, engrasar, untar, ungir, embalsamar.

moñangára, poromoñangára: creador (M.).

(a)moñani: hacer correr, perseguir.

(a)moñapymí: hundir, zambullir, sumergir.

(a)moñarô: enfurecer, azuzar; omoñarôkuaa tóro (= otoromoñarôkuaa). sabe torear.

(a)moñauka: hacer perseguir.

(a)moñayña: deshacer una tela sacando la trama, deshilar, deshilachar.

(a)moñehê: hacer que se derrame (X añohê: derramar; añehê: derramarse; añohêuka: hago que otro derrame).

(a)moñeko'ôi: disgustar, ofender, indignar; ani Tupasý, ne moneko'ôi ko che rembiapokuemi: no te disguste, Madre de Dios, este mi trabajito.

(a)moñemombe'u: confesar (propio del sacerdote), oír en confesión (= aporomoñemombe'u).

(a)moñemoña: procrear, reproducir, plantar.

moñemoñaha: criadero, invernáculo, acuario, plantel, era; reproductor, incubadora.

(a)moñemu: hacer comercio, el intercambio.

(a)moñemyrô: ofender, causar enojo o rencor, irritar (= amoñemyrô).

(a)moñembo'e: hacer rezar.


(a)moñembo'e: enseñar (= ambo'e: enseñar); añembo'e: ser enseñado, aprender.

(a)moñemboi: hacer que se desnude uno.

(a)moñembojovái: hacer carear, enfrentar uno con otro (= amoñembojovake).

(a)moñembopy'amongeta: hacer reflexionar, hacer entrar dentro de sí (ver mejor amoiepy’amongeta).

(a)moñembosako'i: hacer que uno prepare o apronte algo.

(a)moñembo'y: poner derecho (de pie), poner de plantón; omoñembo'y hesa hese: pone fija su mirada en él.

(a)moñeno: acostar, poner clueca.

(a)moñeñuvâuka: hacerse tapar o cobijar por otro; túva omoñeñuvâuka ta’yrape he'ivo "che ra'y, che ñuvâna": el padre se hace tapar por su hijo diciendo "hijo, tápame" (che ñuvâna = che mamána).

(a)moñepy'amongeta: hacer pensar o reflexionar, dar que pensar.

(a)moñepyrû: hacer empezar, hacer que comience o principie.

(a)moñesû: hacer arrodillar.

(a)moñesupehê: hacer genuflexión.

(a)moñeyke'â: ladear, inclinar, poner de lado.

(a)moñe'ê: hacer hablar, enseñar a hablar; hablar a uno, preguntar, dirigir la palabra, aconsejar.

(a)moñe'ê: echar piropos, lisonjear con palabras dulces; la madre echa piropos a su hijito en brazos: isy omoñe’ê imembýpe ijyva ári.

(a)moñe'ê: hacer hablar a uno (pohâme: con una medicina).

(a)moñe'ê: declarar el amor (ichupe: a ella).

(a)moñe'êmondo: encargar, enviar recado, encargo, anuncio, aviso.


(a)moñe'êngopa: interrumpir al que habla.


(a)moñe'êngu (= (a)mokirirî: hacer enmudecer, silenciar, ponerle a uno punto en boca.

(a)moñuhâ: poner trampa, asechanza, celada; acechar.

moô, vulgar por mamo: donde; moôpa: ¿dónde?; moôiko rejuhu. ko kamba juky: ¿dónde has hallado criatura tan linda? ¿de dónde vino este angelito? ¿dónde está la planta de tan bella flor?

(a)mopararâ: producir ruido estridente como de lata o algo parecido.

(a)moparî: baldar, hacer cojo o rengo.

(a)mopa'â: sujetar, afirmar, atrancar.

(a)mopa'û: espaciar, hacer un claro, separación o intermedio.

(a)mopehengue: hacer pedazos, destrozar, partir, hacer partes.

(a)mopehe'â: despedazar, destrozar, fraccionar (= (a)trosa, hisp.

(a)mopepê: romper a pedacitos, hacer añicos.

(a)mopererî: adelgazar (superficie plana).

(a)moperô: dejar a uno calvo, pelar, rapar, esquilar.

(a)mopesŷi = (a)mosŷi: alisar, pulir, bruñir; planchar, desarrugar.

(a)mopeteî: unificar, aunar, federar; tetâ mopeteîmbyre: estados unidos.

(a)mopê: fracturar, romper, quebrar.

(a)mopê: encargar, responsabilizar: omopê che rehe aha haĝua mburuvicha rendápe: me encargan de ir a la autoridad, de hablar con el superior (v. pê).

(a)mopê: trozar, quebrar, romper, cortar, coger (ramitas, tallos...); tereho eipo'o rosa poty, ha eñeha'â emopê hakâ puku reheve, ikátu haĝua reñotŷ jevy: anda a arrancar rosas y procura cortar ramitas largas para que se puedan plantar de nuevo.

(a)mopirî: estremecer, espeluznar, conmover, producir escalofrío; che mopirimba péva: es conmovedor eso.

(a)mopiro'ysâ: refrescar, refrigerar; aliviar, alegrar, causar bienestar (ambovy'a; ajohéi).

(a)mopokâ: poner ralo, espaciar, aumentar los intermedios.

(a)moporâ: hermosear, embellecer, acicalar (X amomorâ: dar por bueno, alabar).

(a)mopotî: limpiar, asear.

mopotîha: trapo, rodilla; regadero; fregona; purga.

(a)mopô'ê: hacer meter la mano (a) po'ê: meto la mano).

(a)mopunga: indigestar, empachar.

(a)mopururû: producir ruido al masticar pan tostado, etc.

(a)mopu'â: levantar, elevar, alzar (= ahupi): jojaite jepytasópe ñamopu'â ko paraguái: todos juntos en esfuerzo levantemos al Paraguay.

(a)mopyryrŷi: hacer girar dar vueltas, como trompo, etc.

(a)mopytâ: colorear (de rojo), pintar de púrpura.

(a)mopytû: oscurecer, entenebrecer.

(a)mopytuhê: dar la respiración, hacer respirar, dar aliento, alentar.

(a)mopy'amirî: acoquinar, atemorizar, acobardar (= amotîndy, apicha).

(a)mopy'amongeta: hacer pensar o reflexionar (=     amoñepy’amongeta, sinónimo más usado).

(a)mopy'angata: preocupar, inquietar, desasosegar.

(a)mopy'aratâ: fortalecer.

(a)mopy'ŷi: espesar, suprimir intervalos, menudear, frecuentar; emopy’ŷimive nde ju kyvô: que te vean mis ojos con más frecuencia por esta tu casa.

moraka'ê: (Ver: mora’e)

(a)morangue: malograr, hacer salir mal (= aharu).

(a)morauvô: presagiar, pronosticar.

mora'e: sufijo de condicional pasado.

moro, por poro: (apenas usado).

morombi: enfermizo, hambriento, infeliz, inútil (= paléu).

morotî: blanco, níveo, pálido, descolorido.

morotîngue: los blancos; la blancura.

(a)moro'ysâ: enfriar, refrescar.

(a)mosaingo: colgar, suspender (X osaingo: está colgado).

(a)mosakâ: aclarar, esclarecer, explicar (mo= mue = mohe) X hesakâ: ojo seco, sin lágrimas.

(a)mosarambi: extender, esparcir (= amuasâi).

(a)mosâ: atar (poner cuerda), encadenar, cautivar.

(a)mosâuka: mandar atar, mandar apresar, cautivar, esclavizar (< sâ: cuerda, cadena) (X amonambi chupe = che pa'â hese: prender apresar).

(a)mosê: echar fuera, expeler, expulsar desterrar, deportar.

(a)mosununu: hacer retumbar, promover revolución, amotinar.

(a)mosusû: cardar, desmotar, aclarar, esponjar (mandyju: algodón); declarar; explicar, componer; ñe'ê yvoty puraheirâ amosusû: compongo unos versos, para canto, para ponerlos en música; amosusû va'erâ ipurahéi he’ême: lo pondrá en dulce melodía.

(a)mosusû (= amobogua):: zarandear, cribar.

(a)mosusû: hacer temblar (< susû: temblor).

(a)mosû: esponjar, ensanchar (el corazón); componer, elucubrar (poesía...); amosûta (avañe'ême) che purahéi koyguami: compondré mis versos ingenuos en guaraní foráneo: (Para algunos este verbo amosusû no existe).

(a)mosŷi: pulir, alisar, lubricar.

(a)motanimbu: poner o añadir ceniza; reducir a ceniza.

(a)motatatî: ahumar, convertir en humo; oñemotatatîmbáma: ya se convirtió todo en humo, se redujo a la nada.

(a)motembo: copular.

(a)motenonde: poner delante, hacer adelantar o progresar, anteponer, dar la preferencia.

(a)motenyhê, y más frecuentemente (a)muenyhê: llenar, henchir, satisfacer; cargar o llenar el tanque.

(a)mote'ô: suprimir, matar (< te'ô: muerte).

(a)moticha'î: arrugar o hacer arrugar la nariz (más usado el reflexivo): añemotichaî

(a)motieha'î: derrotar, vencer (ser vencido por él: añemoticha’î).

(a)motie'ŷ: faltar al respeto, ofender, ser grosero, zafado (tapichápe, kuñáme: con el prójimo, con las mujeres...).

(a)motimbe: chafar la nariz.

(a)motimbo: levantar polvo, hacer humo, fumar, fumigar, incensar.

(a)motimbo: derrotar, vencer.

(a)motî (= (a)rotî, (a)picha): avergonzar, sonrojar, abochornar.

(a)motîgua'â: poner gusanos o polilla; agusanar, apolillar; oñemotigua’â: se llenó de gusanos.

mo'â: sufijo de prohibitivo; ani ne aña m. (= ani ne añátei): no quieras ser malo, no seas malo.

mo'â: casi, a punto (adverbio); ha’a mo'â: por poco me caigo (= haimete, pero éste se antepone al verbo: haimete ha’a; mientras que mo’â se pospone.)

(a)mo'â: hacer sombra; nde che mo'â reína: me quitas la luz, me estás haciendo sombra; ani remo’âtei ichupe ára reságui: no le hagas sombra.

(a)mo'â: cubrir, encubrir, ocultar; â mba’e omo'â iñarandúvagui Tupâ: tales cosas las oculta Dios a los sabios (de este mundo); kuarahýpe omo'â pe hovýva arai: nubes plomizas cubren el sol.

(ai)mo'â: sospechar, presumir, opinar, pensar, juzgar, entender, oimo'â ŷhágui: sin esperarlo, inesperadamente.

(a)mo'âho: preocupar, recordar, hacer suspirar, producir añoranza (hese).

(ai)mo'â'ŷhágui: inesperadamente (v. mo’â).

mo'opi (= pojopy): tacaño, avaro, escaso, ruin, mezquino.

(a)muakŷ (= amyakŷ): mojar.

(a)muaña (u = o): empujar, forzar, impeler, malear, arruinar.

(a)muañaña: dar empellones.

(a)muapopê (mu = mo): rizar, ensortijar.

(a)muasâi (mu = my): esparcir, extender, propagar, desparramar.

(a)muasê (mua = moha = moa): hacer llorar; amuasê mbaraka: toco la guitarra.

(a)muatâ (mu = mo): estirar, esforzarse (v. moatâ); sacar (cite renda: el caballo para ensillar).

(a)muataindy (mu = mo = moh). alumbrar.

(a)muatymói (mo = my): columpiar.

muâ (= ysoindy): luciérnaga, cocuyo.

(a)muenyhê: llenar, satisfacer; gustar a uno o ser del gusto (ichupe: de él); nane myenyhêi piko: ¿no te gusta?

(a)muesakâ (mu = my): aclarar, esclarecer, poner en claro, explicar, hacer ver (ahechauka).

muhára(=ñemuha): mercadeo, comerciante.

(o)mumu: pulular, hormiguear, haber en abundancia, abundar.

(a)muña: hacer correr, correr detrás, perseguir; amuña che renda: correr cabalgando; remuña reina vy'a pavê ko yvy ári: en vano pretenderás conseguir la felicidad completa en este mundo; vaka che kutu muñahápe.: la vaca me dio (me corneó) al perseguirla.

mu'â y más usado mo'â: casi.

my: lanza, púa.

my: quintillón.

myâ (= ysoindy): luciérnaga (v. muâ).

(a)myaĝe (por amohaĝe): apresurar, acelerar, activar.

myaĝeha: acelerador.

(a)myakate'ŷ: no querer dar, ahorrar, guardar sin gastos (mezquinar dicen los paraguayos) (= che rakute’ŷ).

(a)myakŷ: (mo = mu = my): mojar.

(a)myakytâ (mo = mu = my): hacer nudos, hacer grumos (= amoakytâ).

(a)myangekói: sorprender, llamar la atención, despertar, molestar, turbar, interrumpir, conmover (< angekói, iñangekói: turbación, está turbado, alarmado).

(a)myaña (mo = mu = my): empujar, malear.

(a)myarô: ofender (= amoñemyrô), (X añyrô: perdonar; amoñyrô: desagraviar).

(a)myasâi (mo = mu = my): extender esparcir, divulgar, publicar.

(a)myasê: hacer llorar, jevýma piko remyasê pe nde rapichamíme: ¿de nuevo has hecho llorar a tu compañerito? (< hasê: llanto).

(a)myatâ: estirar, tirar; endurecer, esforzarse (= amohatâ, amoatâ); ñamyatâ ojoykére jahupi haĝua ñane avañe’ê: esforcémosnos codo con codo y levantemos el guaraní.

myatare’ŷ: planta espinosa; myatare'ŷ chekarâi: me rasguñó esa planta.

(a)myatatî: tirar (un tiro), disparar (hese =le, a él, hacer humo).

(a)muatymói: (my = mo): columpiar.

(a)myatyrô: componer, arreglar, reformar, remendar, remediar. Como otros verbos, puede éste ir precedido de su complemento directo y formar un verbo compuesto, por ej.: (a)ogamyatyrô: arreglo de la casa = (a)myatyrô che róga.

(a)myatyrôjevy: recomponer.

myâ (= ysoindy): luciérnaga (v. muâ).

(a)myendy (my = mu): encender, prender.

(a)muenyhê: llenar, cargar (de nafta, etc.).

(a)myesakâ (my = mu): aclarar, esclarecer.

(a)mýi: moverse, menearse.

(a)myireí: moverse sin querer, espontáneamente, por reacción nerviosa

myikurê: comadreja (v. poi).

mykychî: especie de batata silvestre.

mukychî: desmedrado, raquítico, poco desarrollado.

mymba: animal domesticado (como buey, mula).

mymbakaruha: pesebre, comedero, prado con pasto.

myta: tropa de animales (tropero: mytarerekua).

mytû: pavo montés.

mytuê (pytuê, M.): descanso, sosiego, consuelo (X ambu: resuello, jadeo, respiro); m. ha ambu rembiapokue: fruto de unos tiempos libres.

my'ŷi: charlatán hablador, que no sabe guardar un secreto; ijuru m.: que lo cuenta todo.

 

 

Fuente:

DICCIONARIO CASTELLANO - GUARANI/ GUARANI - CASTELLANO

SINTÁCTICO- FRASEOLOGICO- IDEOLÓGICO

DÉCIMO TERCERA EDICION

GRAFÍA ACTUALIZADA

P. ANTONIO GUASCH, S.J.

Doctor en Filosofía por la Universidad Gregoriana

Profesor de Lenguas Clásicas e Idiomas Modernos.

P. DIEGO ORTIZ, S.J.

Licenciado en Filosofía por las Facultades de San Miguel (RA)

Licenciado en Historia Eclesiástica por la Universidad Gregoriana

 

APÉNDICES DEL DICCIONARIO

Breve noticia del habla guaraní

Síntesis gramatical - Fauna y flora del Paraguay

Nombres propios guaranizados - Nombres de parentesco

Vocabulario

CENTRO DE ESTUDIOS PARAGUAYOS

"ANTONIO GUASCH" (CEPAG)

Ediciones y Arte S.R.L.,

Manuel Domínguez 951 - Tel. y Fax: 445 862

Asunción, Paraguay 1996.

 

 

ENLACE RECOMENDADO:

 

(Hacer click sobre la imagen)

 

 

 





Bibliotecas Virtuales donde se incluyó el Documento:
IDIOMA
IDIOMA GUARANÍ - POESÍAS - MÚSICAS - ESTUDIOS



Leyenda:
Solo en exposición en museos y galerías
Solo en exposición en la web
Colección privada o del Artista
Catalogado en artes visuales o exposiciones realizadas
Venta directa
Obra Robada




Buscador PortalGuarani.com de Artistas y Autores Paraguayos

 

 

Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA