GUARANI ÑE’Ẽ REMBIASA
MATILDE GALEANO
ÑE’Ẽ GUARANI, Dr. FRANCIA OĨ AJA
Ary 1811 rupi Paraguay ñe’ẽnguéra oñemohenda mbohapýicha. Haimete opavave Colonia aja oñe’ẽ Guaraníme ha’éva iñe’ẽtee. Ñande Ypykuéra oñe’ẽ hikuái iñe’ẽteépe, ha ko atýpe oike Guaranikuéra hekosãsóva gueteri ika’aguykuérape ha oñe’ẽva iñe’ẽme iñambuéva Guarani paraguái ñe’ẽgui, avei umi Chakopegua, 14 távakuéra rupi, haimete ndojekuaáiva térã ndojeikuaáiva voi. Sa’i umi oñe’ẽva castellano-pe. Péicha oĩháme ñe’ẽ Guarani oğuahẽ Ñane retã sãso.
Opáite mba’e oikótava upe 14 ha 15 jasypo 1811-pegua ojejapo Guarani ñe’ẽme. Pe ñe’ẽñemi ojeike hağua Cuartel General-pe ojejapo Guaraníme. Ha opavave ohaíva Paraguay rembiasa, he’i ojehai hague ñane ñe’ẽ Guaraníme. Umi ñe’ẽmondo ojehai raẽtevéva Junta Superior Gubernativa-pegua ojehai Guarani ha Castellano-pe.
Dr. Gaspar Rodríguez de Francia oĩrõguare tendotáramo –ha’éva pe omoheñóiva revolución ñane retã isãso hağua ha opytáva Paraguay tendotárõ, ary 1814 guive ha omano meve ary 1840 peve- Guarani ñe’ẽ oñemopeteĩva’ekue ijepurúpe.
Dr. Francia oĩ jave pu’akápe 26 ary pukukue Guarani oĩ ñane retã ñe’ẽteéramo. Ojeipuru opamba’erã. Tendota oñe’ẽ tetãyguakuéra ndive Guaraníme ha opa kuatia ojehaíva Guaraníme ojejapo avei. Ko polítika oipurúva ko karaiguasu ikatu oñeikumby ha’e ojaposégui hetave tetãygua oipotáva, isa’ive español-kuéra ha criollo ha oheka tetãygua oñemboheta ohóvo ha upekuévo oñeñangareko ñane retã sãsóre.
Ojehaíva’ekue peteĩ tetã purahéiguasu “A la Libertad del Paraguay”, oje’éva ojapohague Norberto Ortellado, Departamento de Santiago (Misiones) omyakãva, ikatupyrýva, áğakatu noñemomba’éi José Gaspar Rodríguez de Francia dictadura aja, ojei haguére castellano-pe, “chapetones ñe’ẽme” he’iháicha karai Supremo; ha’e oipotave peteĩ tetã purahéiguasu Guaraníme, oñemombe’uháicha Auto 20 jasypokõi 1831-me. Anastasio Rolón tetã purahéiguasu oguereko poapy ñe’ẽatyrysýi ha peteĩ kóro ojepurahéi hağua.
Peteĩ mba’e nahesakãiva ha’e pe ñane ñe’ẽ Guarani upete guive okañyha tetã pu’akágui, jepéramo criollo-kuéra yvyjára ha milikokuéra haimete opavave oñe’ẽkuaa Guaraníme. Pe mba’e ojoavýva ha’e: Tetã sãso castellano-pe ha’e pe omoheñóiva tetã rekotee Guaraníme, tetãygua ñe’ẽ ndosói haguére. Ha umi tenda oipurúva castellano hembiapópe, taha’e Real Colegio Seminario de San Carlos ha órdenes religiosas oñembotypa. Umi aty oñe’ẽséva castellano-pe, ñemuharakuéra sa’ikue ha omba’apóva administración-pe oñemboyke ha oĩrõguare Dr. José Gaspar Rodríguez de Francia (1814-1840) ojejopy, oñemosẽ ha oñembogue. Porandu opytáva ha’e: ¿oñe’ẽkuaápa Guaraníme Supremo Dictador?, ¿he’ẽpa chupe ñe’ẽ Guarani? Ha’e oĩrõguarégui pu’akápe ndopytái kuatia ojehaíva Guaraníme.
ÑE’Ẽ GUARANI, DON CARLOS ANTONIO LOPEZ AJA
Paraguay oñemonde castellano-gui, ojeipuru polítika de Estado-ramo, oñepyrũ tendota Carlos Antonio López, omotenondéva prensa, ñe’ẽporãhaipyre, ha mbo’ehaópe castellano toñembo’e, péva ndohói tenonde gotyo ndojeipurúigui tavaygua ñomongetápe. Ñe’ẽkõi ndojehecharamói ha ndaipypukúi. Ha ojeguereko añetéramo tendota Carlos A. López rógape, hembireko Juana, itajyrakuéra ha ita’yrakuéra taha’e Benigno ha Francisco Solano, upéi ha’étava ñane mariscal ha tendota, oñe’ẽ jepiveguárõ Guaraníme.
Peteĩ tembiapo ojapóva ñe’ẽmondo rupive he’i aty Ñande Ypykuéra opaitemaha jahechápa péicha ndojeipuruvéi castellano. Péicha avei terajoapy Guaraníme opa mbeguekatu ohóvo jepéramo ndaha’éi ha’e oipotaháicha. Pe aty Ñande Ypykuéra ñembogue oguereko ijapegýpegua ha’éva yvy Guaranikuéra mba’eva ñeme’ẽ criollo-kuéra ojapo hağua chuguikuéra estancia kakuaa. Martín de Moussy he’iháicha ary
1856-me, “pe mymbakuérare ñemomba’e ha’e pe ha’ekuéra añetehápe oipotáva’ekue ko mba’e rehe ha ojehecharamoitéva. Mba’épa oñeme’ẽ chupekuéra ijyvýre?”
Oñemoñepyrũ mbo’ehao polítika ojeipurúva ko’áğaite peve. Mitã’i ha mitãkuña ohóva mbo’ehaópe ndojehechamo’ãi ambue ñe’ẽ oñehekombo’e hağua chupe ndaha’éiva castellano, oñemboyke Guarani, jepéramo ha’éva ñe’ẽ ojeipurúva atýpe, avano’õme ha Paraguay rekoteéramo. Péicha tetãygua ohechakuaa oipotáva ndaha’éi katuete pe ojejapótava: tekombo’e paraguay ra’yrã, áğakatu ndaha’éi Paraguay tekombo’e.
TETÃ PURAHÉIGUASU OJEIPURU DOCTOR FRANCIA AJA
Ñande jyvá, ñande rekove,
ñane retãme jahepyme’ẽmby ğuarã,
ndo rohejaichéne
ijakatúapegua oñemomarã.
Jaguarete Paraguaygua,
okororõva’erã iñarõ ha huguýpe
oimeháichagua motare’ỹmbára, rehe,
taiñaña, taihuguypy.
Ñande ra’ykuérape ñame’ẽne
yjyvate veve tetã repy,
tembiguái ndaha’eichéne
pu’aka ambue tetã ojejapóvagui.
Tenonde opava’erã
ava ñemoñanga Paraguay,
jajepy’apy mboyve
pytaguakuéra povýpe.
Paraguaykuéra mayma, ndapekyhyjévai,
¿Peipota piko tova jepete?
¿Okañy pende réra, pende terekua?
¡Ntéra posa hendápe pe mano!
¡Mano, mano, mano!
¡Osununu mboka tuichavéva,
Sapukái joapy tavaguasugua
Ikyre’y ha imarangatúva!
Ahoja kuéra oveve,
poapykuéra ndovaváivape,
mbokaguasu oñohẽ
mbota iñarõva ha oporojukáva
Ha ñane retã isãsómava
noñembohovái avave ndive,
iñemomba’e ombojehuka,
marangatu, potĩ, mboaje
PURAHÉIJOA
Toikove ñane sãso,
ñane retã toryetérema,
tapia taisãso,
tapia taijoheipyre.
Ha’e pe tetã puraheiguasu ojejapova’ekue Dr. Francia oĩrõguare. Péicha omombe’u Roberto Romero ha’éva tembiasahára, Anastacio Rolón ndaje pe ohaíva, ñe’ẽpapára ha mbaraka mbopuhára Karaguataygua, ha’e he’i Dr. Francia ohayhuveha tetã puraheiguasu Guaraníme, ojehai péicha Auto 20 jasypokõi 1831me. Upéima oñembohasa castellano-pe ha oñembohéra “Himno de la Independencia” oĩrõguare Don Carlos Antonio López tendotárõ.
Documento facilitado por la Prof. MATILDE GALEANO
Registro: Octubre 2011
