TE’IUKA PAHA y TAGUATO PYTÃ
Cuento y poesía en guaraní de CARLOS MARTÍNEZ GAMBA
TE'IUKA PAHA
Ndogueroviáivami, Likarióna, voiete omanotaha -nameméi jepe niko ija ichupe te'õ rehe oñanga'úvo-, trréinta ro'y omboty riremínte, ha oñeporandu mba'épa ha'e ra'e imitã ha ikuñataĩngue. Toje'e oje'éva, tembiapónte isy yke rehe, ára ha pyharekue, taha'e ha'ehápe, okárare térã Víllape, ixénte térã ixente'ỹ rógape. Imboriahu etereígui hikuái, ha'é ndaikatúiri ipriméra komuñomi jepénte ojapo, ha okakuaa Ñandejára rape'ỹ rehe, ha isýnte sapy'a py'a omombe'u ichupe sánto kuéra rekovégui, imba'erechapyrã. Kóicha, pya'e ohecha kuaa, ha'é, ko yvy ape rehe, kane'õ imano katúvante ombotyryrytaha, hy'ái ha huguy aja hi'ánga ha hete, oñeme'ẽ riréma ñembyaju peteĩme imba'eporiahuvereko'ỹmívape, oğuahẽ meve hekove rysýi pahápe.
"Cheğuaiğui mboyve niko amanóta". Ikatu oime oñepórandúva mba'e rehepa ochi'õne. Añete ramo jepe ha'é teko asýnte oikuaa hague, añete avei oikoveseha. "Mba'épa oikóne Avénsiogui ché amano rire". Ha'é jepe niko kuimba'e ha ojuhu jey mba'éne ikuñarámi, opoi ramo nga'u upe ivísiogui: máva piko oikoséta tekove ka'u peteĩ ndive. Ha imemby kuéraguipa mba'e oikopáne". Aichejáranga, ché cheresãime gueteri oiko asými hikuái. Ãğa ityre'ỹmavo okakuaáta anga umi, apere'a mimícha karaguataty'pe hembipemíva".
Mba'e rehepa vy'a'ỹ manté mante ohecha ijykére; péichante voípa ã mba'e ñande rekove rehegua. Sapy'ámi ndogueroviapáimi péichante va'erãha; opáichavo, ndaikatúimi va'ekue iñakãreñói teko ambue rehe. Ikatu mba'e niko itavy eterei'ỹ rire. Oho rirémo Víllape, pokyra ramo, ikatu mba'éne raka'e jepe olee kuaami. Pya'eténte avei niko ou imemby; diesiséih áño oguereko ramo niko onaséma Filoména. Aichejáranga, Filoména. Ha'é ko'áğa opytáta sy ramo, ha oñangarekóta, oñangareko háichama voi hikóni, ikyvy ha ikypy'y mimi rehe.
"Mba'e rehepa osapukáine Avénsio. Ndaha'éingo aipotápype hasyha chéve che rye. Nuéve mitã aity ko yvy ári, rríko serviharã. Filoména añoite, hi'ã chéve, ou mborayhu porã rekópe; ambue kuéra katu aipo che kuimba'e vy'águi rei".
"Hi'ã chéve ko Avénsio omomembýtante oikóvo añáme". Likarióna ojesamboty; ndoikuaaséi mba'eve; mba'eve nohenduséi; héragui jepe hesaraise. Ohpitálpe ndaje ojereraháta; ha'é ndohoséi aipópe. Opaichavonte, naimbaretéiri opombotovévo. Omanoseve hóga ñyke'ãnguemíme ha toñeñotỹ upe ñu apu'a karai'ỹmíme oñeñotỹ haguépe avei umi mokõi imemby omano va'ekue. Upépe iñangapyhýne, iñangapyhy haguéichami oho vove oñembo'e imemby kuéra rehe ha ogueraha ipópe umi yvoty, ñu rehe okakuaa tyryrýva, térã karave ryakuã mbochy, térã ynambu sevói poty mano rei.
Dõ Pedríto oipuruuka Avénsiope ikarréta ha hymba guéi. Avápa oikuaaukáne ichupe ndohoseiha mba'asy rógape. Avénsio, jepé ikupyvãmba rei, ohupi hembireko karrétape, omoĩ hague raẽepe kátrre po'imi. Opukavy Likarióna oñeñandúvo iména jyva ári. Ipukavy ojehai sapy'ami ijuru rehe, hi'ara'ỹme hembe manóva, hũ tiripáva akãnundúgui. Omimbi kuarahýre ipukavy, omyenyhẽ vy'a resakãgui hesa'ỹi, hatypy kangue jepyso, hesa'yju tapiáva. Sapy'amínte hova rehe pukavy ohesape. Opáichavonte, ombovy'a vaicha chupe ha Avénsio ha imemby kuérape ave, ha ogue jey, oiméne niko hendyve'ỹ hağuáma. Hova ñipytũmba vaicha ohóvo Likarióna. Mba'éichamo ra’e ndohechavéi, naimandu'avéi, ndojehechaukavéi, ñúicha araro'y pytũmbýpe.
Hekove pukukue aja niko ha'é okarayguami vai rasahánte, po'a'ỹete, Avénsioicha: peteĩ koygua pyta jeka. Ha jepivénte umi ñokarãĩ vyrorei rehe, mboriahúgui rei. Trréinta ro'y niko ndahetáiri, añeteháme. Jepevémo, ome’ẽma chupe ğuarã: ha'é ndojegueropu'akavéima. Omba'ápo kuña okaraygua omba'apóva guive rehe: yvy, kuimba'e, membyeta. Villarríca añoite oikuaa, merkádope oho kuévo, ha Peruléro mboriahu kuarekuemi. Omanóta oho'ỹ rehe Ka'akupépe, Typãsy rechávo, imarangatuópe, ipy guýpe ohejami hağua umi namichãi isy ome'ẽ va'ekue ichupe.
Puerto Rico, octubre, 1994
TAGUATO PYTÃ
Bursarellus nigrocollis Lath
PETEĨ
Hu’y pytã apere’a rehe ojero’áva
ypajere rembe’y yvyraro guive,
yvytu yma, kuarahyreikẽvo iñyke’ãva,
oguerúmavo Te’õ pytu ro’ysãngue.
MOKÕI
Taguato Pytã
tuguýrente hoy’u,
to’órente oikove,
ha ijuru’atã ñipytũ karapãnguégui,
jukeri pyapẽ ári,
tuguy oky manté.
MBOHAPY
Karaícha hete ñembo’y,
hesa ñarõ.
Añaretã pareha mba’éne
oma’ẽ’ỹvante voi auiháre.
IRUNDY
Tuguy rayhupára,
jejuka rape rehe oñemopyapẽ pytãva,
mba’epytãme hete jojapa hağuáicha.
PO
Taguato Pytã,
oñemondéva so’o ñemuhára aópe,
oturuñe’ẽ mombyry
ohejakuévo hape yvateguáre
pytãngue syry.
Ñemyi’ỹgui ikane’õmavo
ojeity pohýita
yvyraro guive
omosaingóvo teko sysýi tyky peteĩ
ipyapẽ ty’ãi ruguy pytãnguégui.
CHOCHĨ
Ndahecháiva guyrami
oñe’ẽva pyhare
ha arakuépe avei.
Héra he’i asyrete,
turuñe’ẽ po’imi,
nderehechái mamove.
Kóicha ndaje ha’é
oheka iñirũrãmi,
kóvap ojuhu peve.
Sapy’ánte ché avei
ha’éicha aturuñe’ẽ
po’imi: Chochĩ…, chochĩ…,
Ha umi javoráire aike
oñe’ẽháme Chochĩ
mbegue po’imi asyete
ha achochĩ manterei.
Compilación y selección: SUSY DELGADO.
Editorial Servilibro, Asunción/ Paraguay, 2005. 389 páginas.
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
EL IDIOMA GUARANÍ, BIBLIOTECA VIRTUAL en PORTALGUARANI.COM
(Hacer click sobre la imagen)
