PortalGuarani.com
Inicio El Portal El Paraguay Contáctos Seguinos: Facebook - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani Twitter - PortalGuarani
LINO TRINIDAD SANABRIA

  GUASUVIRA HA TŨNGUSU y ÑANDUTI - Cuentos en guaraní de LINO TRINIDAD SANABRIA


GUASUVIRA HA TŨNGUSU y ÑANDUTI - Cuentos en guaraní de LINO TRINIDAD SANABRIA

GUASUVIRA HA TŨNGUSU y ÑANDUTI

Cuentos en guaraní de LINO TRINIDAD SANABRIA

 
 
 
 
 
GUASUVIRA HA TŨNGUSU
 
(L. T. S. ohenduva’ekue oikohague rupi)
 
 
Guasuviráicha iñakuãva sa’inunga oĩ mymba ka’aguy apytépe, ha upévare ha’e ojeroviaitemi ijehe. Ndokyhyjéi vaichavoi mba’evégui ha mavavégui.

Peteĩ jeýnte o jojuhu tũngusúndie ha, oñembohoryhárõ, he’i tũngusúpe:

-Ndéniko ikatu repo yvate hamba’e, ha upéicharamo jepe, nderohói mamove. Nde ndaikatúi reñani mavavégui. Repo ha re’a jey upe rupieténte.

Tũngusu omaña porã guasuvira rováre ha he’i chupe:

-Nerembopo’íriramo, ñañani chendive jahecha mava raẽpa oguahẽ amo kurupa’y rakã guasu ho’ava’ekue ári oguapy.

Guasuvira oñepy’amongeta sapy’ami ha he’i ijupe:

-Añanítamante ningo hendive he’i mboyve cherehe akyhyjeha mba’e chugui, ha ombohovái upémaro tũngusúpe:
-Nápyra’e. Jahákatu hese.

Oñemoĩ ojoykére ha peteĩ sapukái po’ípe opoi pýgui hikuái. Guasuvira oguahẽ peteĩ tesapirĩme yvyra kurupa’y ñeno oĩháme ha oguapývo hi’ári, osapukái chupe tũngusu:

-Cháke reguapy niko che’ári. Che raẽko aguahẽ ndeheguíkuri ko’ápe, he’i guasuvirápe.

Tũngusu niego, osẽvo amoitéguio, opóra’e guasuvira reví ro’óre ha upépe oho oñeñanduka’ỹre.

Péva he’isehína, ndekatupyrýramo jepe oĩmeraẽva mba’épe, nereñembohoryséva’erãi nde rapicháre. Ikatu oĩmeháguio osẽ ndéve peteĩ reimo’ã’ỹva nerairõva’erã.

 
 
De: Ñane Ñe’ẽ Guaraníme
 
(Asunción: Biblioteca Paraguaya de Antropología,
 
Universidad Católica, 1991. Edición bilingüe: guaraní - castellano)
 
 

EL VENADO Y LA PULGA
 
 
(El autor Lino Trinidad Sanabria
 
lo recogió en sus recorridas por el interior del Paraguay)
 
Debe haber pocos animales de la selva que sean tan veloces como el pequeño venado gris (guasuvira). Por eso él se tiene confianza extrema y aparentemente no le teme a nada ni a nadie.

Una vez se encontró con una pulga, y como burlándose de ella, le dijo:

-Tú puedes saltar muy alto y, con todo, no te vas a ningún lado. Tú no puedes correr y huir de nadie. Si saltas, vuelves a caer en el mismo lugar. La pulga le observó, le miró fijamente en la cara y le dijo:

-Si te animas, vamos a medir nuestra velocidad. Arrancaremos de aquí y ganará el primero que alcance a sentarse sobre aquel tronco extendido en el camino.

El venado pensó un rato, hizo algunas conjeturas y aceptó el desafío. Se pusieron uno al lado del otro y en una señal convenida se echaron a correr. El venado llegó en un abrir y cerrar de ojos y al sentarse sobre el tronco caído, la pulga le gritó:

-Cuidado que estás sentándote sobre mí. Hace un rato que yo llegué aquí antes que tú lo hicieras.

Había sido que en el momento de la largada, la pulga saltó y se adhirió a la nalga del venado sin que éste se diera cuenta.

MORALEJA: "Aunque seas hábil en alguna cosa, no debes burlarte de nadie. Puede aparecer otro que te ponga en apuros".
 
 
De: Ñane Ñe’ẽ Guaraníme
 
(Asunción: Biblioteca Paraguaya de Antropología,
 
Universidad Católica, 1991. Edición bilingüe: guaraní - castellano)
 
 
 
 
 
****************
 
 
 
 
 

ÑANDUTI
 
Oikómindajeraka’e (1) peteĩ mitãkaria’y, Mburuvicha ra’y, imbarete ha iñakuãitereígui oje’éva chupe "Ñandu Guasu".

Peteĩ ko’ẽme ohechakuaa sapy’a iñakãraku (2) vaieteha peteĩ mitãkuña peky porãitére. Ha’ekuéra ojokakuaairũ (3). Hetaiterei oiko upe rupi karia’y hesahóva avei pe mitãkuña rehe ha Ñandu Guasu, ohechakuaávo upéva, omendaséntema hese pya’évoi. Pe mitãkuña he’i chupe: -Ñamendáta rerúramo chéve peteĩ jopói añetete, oikoéva (4) ambuekuéra jopóigui; peteĩ jopói iporã ha iñambuére imbyekoviapy’ỹva; upéicha rehechaukáta chéve ne mborayhu, he’i chupe. Péicha he’ira’e (5) avei pe mitãkuña maymáva karia’ýpe.

Sapy’aitérõ guarã ijaty hogapýpe mba’eporãita oĩhaguéicha pe jerére. Ojereru chupe umi mbo’y ajurigua guyra rague sa’y (6) paragui ijapopyre, ahániri katu umi namichãi itamby mimbíguigua (7) térã itavera paráguigua. Ojereru avei ichupe umi piri ipyahapyre opáichagua ha umi yvoty iporãvéva oĩva ñande ka’aguy rovyũre. Ha katu umi jopói apytépe ndaipóri peteĩntejepe Ñandu Guasu remime’ẽngue.

Ndojekuaavéi upe rupi Ñandu Guasu. Ha’e ohóra’e ka’aguýre ojeporekávo mba’e iporãvéva rehe ikatuva’erã omohu’ũ pe mitãkuña korasõ. Ojuhusénte peteĩ mba’e porã oguerúva’erã jahechápa nomo-py’akyrỹiri pe imborayhúpe. Mombyry oikoháre, umi imba’ekañývaicha, ojuhu sapy’a peteĩ Ka’aguy Jarýi Rekoporã ojapóvahina peteĩ ao pyahapyre (8) mimbi ojeguapáva kuarahy sa’ýpe.

Ñandu Guasu oha’arõ oipyahapa porãraẽ peteĩ yvyra rakãre, ha ojapyhýta jave ogueraha haguã hembiayhúpe, oñemboja upépe "Jasy Ñemoñare", oikóva avei pe mitãkuñáre ijaguara. Opa’ã hikuái upépentevoi ojuehe peteĩ ñorairõ miémape. Ñandu Guasu ipu’aka Jasy Ñemoñare rehe ha ojapyhývo pe mba’e potapyrã, Ka’aguy Jarýi Rekoporã rembiapokue, osopa umi iñinimbo ha oparei chugui ipópe. Heta oñeha’ã rire Ñandu Guasu opyta jey mba’eve’ỹre. Oguapy upe rupi peteĩ yvyra rakã guasu piru ñeno ári ojepy’amongeta.
 
Upéicha oĩháguihina, ohechasapy’a isy guãiguĩmíme oguãhẽ oúvo hendápe oipytyvõvo chupe. Ohechápype imemby karia’ýpe ojehúva, oipyhy oigo’o umi iñakãrague moroti ha oñepyrũ oipyaha. Ojapo upéicha peteĩ mba’e neporãmbajepéva, Ka’aguy Jarỹi Rekoporã rembiapokue joguahaite ha oikoénte chugui ikatúgui ko’ágã jajapyhy ha jaipokytypa (9) oñembyai’ỹre. Ojopévo kuarahy, ovávaicha hese umi sa’y opáichagua, pytã, sa’yju, hovy, morotĩva ha oiko chugui peteĩ mba’e pyahapyre jegua omimbipáva ha ombohéra hikuái "Ñanduti". Péa he’ise "Ñandu Atĩ” (Canas de avestruz). Upéramo avei ombohéra hikuái "Ñandu" umi mymbami ka’aguýre oikóva oipyaha guáiguimi rembiapokue joguaha.

Upete guive kuñanguéra ñande ypykue, ha agãite peve kuñakarai, kuñataĩ ha mitãkuña’i jepeve, Paraguay ñemoñaréva, ojapo péva pe tembiapo porãite jaguerohorypa’ỹva araka’eve ha omimbipáva kuarahýicha, sa’yeta (10) ombojegua jukýgui chupe ha ñande resa omopyryrỹi kunu’ũva vy’águi.
 

(1) Oikórrri: Verbo: "oiko" y "mi" es la partícula del tiempo pretérito imperfecto del modo indicativo. "Ndaje" es la partícula sufija del modo verbal narrativo inverosímil cuya forma sincopada es "je". "Raka’e" es la partícula del tiempo pretérito remoto también del modo indicativo.
 
(2) iñakãraku: se enamora (figurado)
 
(3) ojokakuaairũ: contemporáneos
 
(4) oikoéva: distinto, que es diferente
 
(5) he’íra’e: verbo: 'he’i" y "ra’e' es la partícula del tiempo pretérito anterior. (Mboyvegua yma)
 
(6) sa’y: color
 
(7) itaniby mimbi: nácar
 
(10) ombo jegua jukygui chupe ha òande resa omopyryryi kunu'òva vy'águi.
 
(8) ao pyahapyre: tela, tejido
 
(9) pokyty: estrujar
 
(10) sa’yeta: multicolor, colorido
 
De: Ñane Ñe’ẽ Guaraníme
 
(Asunción: Biblioteca Paraguaya de Antropología,
 
Universidad Católica, 1991. Edición bilingüe: guaraní - castellano)

 
 
 
ÑANDUTI
 
 
Le llamaban "Ñandu Guasu" (Avestruz) a un joven fuerte y muy veloz, hijo de un Cacique guaraní, que vivía en un tiempo lejano por estas comarcas.

Una mañana descubrió que se sentía prendado por la belleza de una joven muy bonita. Como merodeaban por ahí otros jóvenes que se consideraban también pretendientes de la misma, "Ñandu Guasu" quiso asegurar el amor de la joven casándose con ella lo antes posible y formuló de inmediato su propuesta. La joven, muy consentida, le dijo que se casaría con él pero tendría que traerle llamativos obsequios que se distinguieran de los que presentaran los demás. Pero esta misma condición la muchacha le planteaba también a los otros pretendientes.
 
Pronto la casa de la joven se abarrotó de obsequios, a cuales mejores. Se le traían collares de plumas multicolores de aves, aros de nácar, piedras preciosas de los mares. También alfombras de totoras de toda clase y las flores más hermosas que adornan nuestros tupidos bosques. Sin embargo, entre todos esos regalos, no había uno traído por Ñandu Guasu.

El desapareció por un tiempo del lugar. Había ido por los montes a buscar algo que pudiera traer y ofrecerle a la pretendida; algo que le ablandara el corazón. Buscó afanosamente algo distinguido que pudiera ofrecerle a ella. Así recorriendo selvas, lejos del poblado, se encontró de repente con una Buena Hada del Bosque (Ka’aguy Jarýi Rekoporã) que estaba tejiendo en un improvisado bastidor algo tan bello que titilaba ante la luz del sol.

"Ñandu Guasu" esperó impaciente, en la rama de un árbol cercano, que la Buena Hada del Bosque terminara su trabajo. Cuando lo hizo, quiso él tomar con las manos el trabajo concluido para llevarlo a la joven dueña de su corazón. Pero en ese instante, otro pretendiente de la misma muchacha llegó ahí, era "Jasy Ñemoñare" (Hijo de la Luna). Se trabaron en una lucha infernal. "Ñandu Guasú" pudo más y venció. Ya victorioso, tomó el objeto, obra de "Ka’aguy Jarýi Rekoporã"; pero grande fue su sorpresa porque el objeto desapareció como por arte de magia. Después de tanto luchar, "Ñandu Guasu" quedó otra vez sin nada. Más o menos resignado, se sentó sobre un tronco caído, ya seco, a pensar.

Así, cabizbajo y meditabundo, le sorprendió la presencia de su madre viejecita que llegaba hasta él para ayudarle, conocedora del apremio en que se encontraba su hijo. La viejecita se arrancó una cantidad de sus cabellos ya canosos y empezó a tejer algo tan bello que incitaba la obra de la "Buena Hada del Bosque". Era diferente porque sí se podía tomar con las manos y hasta estrujarlo sin que se desintegrara. Tan hermoso era que con la luz del sol se tornaba multicolor y brillante; a veces parecía de color rojo, otras veces amarillo, ya azul, ya blanco y lo llamaron "Ñandutĩ” (Ñandu atĩ = Canas de Avestruz). También en ese momento le pusieron el nombre de "Ñandu" a esos animalitos, arácnidos, que abundan por el bosque y que también tejen sus telas tal como lo hizo la viejecita, madre de "Ñandu Guasu".

Desde entonces, las mujeres de nuestros antepasados, y hasta hoy día las señoras, señoritas y jovencitas paraguayas, tejen con una habilidad increíble el Ñandutí que hasta ahora no terminamos de admirar porque, en su multicolor destello, rivaliza con el sol y porque adornado de gracia simpar, es toda una fiesta para los ojos que lo contemplan.
 
 
 
De: Ñane Ñe’ẽ Guaraníme
 
(Asunción: Biblioteca Paraguaya de Antropología,
 
Universidad Católica, 1991. Edición bilingüe: guaraní - castellano)
 
 
 
 
 
 
 


Intercontinental Editora, Asunción-Paraguay 1999.

De la página 441 a la 847.

Ilustraciones: CATITA ZELAYA EL-MASRI

Enlace a:

 
 
 
 
 
 
 
 

ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA

EL IDIOMA GUARANÍ, BIBLIOTECA VIRTUAL en PORTALGUARANI.COM


(Hacer click sobre la imagen)

 





Bibliotecas Virtuales donde se incluyó el Documento:
IDIOMA
IDIOMA GUARANÍ - POESÍAS - MÚSICAS - ESTUDIOS
FOLKLORE,
FOLKLORE, TRADICIONES, MITOS Y LEYENDAS DEL P



Leyenda:
Solo en exposición en museos y galerías
Solo en exposición en la web
Colección privada o del Artista
Catalogado en artes visuales o exposiciones realizadas
Venta directa
Obra Robada




Buscador PortalGuarani.com de Artistas y Autores Paraguayos

 

 

Portal Guarani © 2024
Todos los derechos reservados, Asunción - Paraguay
CEO Eduardo Pratt, Desarollador Ing. Gustavo Lezcano, Contenidos Lic.Rosanna López Vera

Logros y Reconocimientos del Portal
- Declarado de Interés Cultural Nacional
- Declarado de Interés Cultural Municipal
- Doble Ganador del WSA