MANUEL ORTIZ GUERRERO
ÑANE RETÃ RUVICHAITE PYPORE
Papokõiha
Ñe’ẽhaihára
PEDRO ESCURRA FRANCO
MANU. Ñe’ẽpapára oguerúva’ekue ijehe peteĩ mbyja, oguejy yvarotýpe, hi’arapáyvo yvy ári isy omano. Susana oheja oikove imemby ha oho apyre’ỹme ha’e. Ome’ẽ hekove imemby rekove rayhupápe, oikovehaḡua. Sy añetete Ña Susana.
Manuel Ortiz Guerrero, joyke’y marangatu, hi’arapáyva’ekue táva Villarrica rembe’ýre, tavavore Yvarotýpe, upe 16 japokõime, ary 1894-jave. Itúva Vicente Ortiz ha isy Susana Guerrero. Okakuaa ijarýindi, ña Florencia Ortiz ndive. Omongarai chupe pa’i Doroteo Britez, 23 jasykõi ary 1894-pe, Tupão tavapeguápe.
Ary 1910 oñemondo mbo’ehao Patria-pe oñemoaranduhaḡua, omyakãva upe mbo’ehao mbo’ehára Delfín Chamorro.
Ary 1908-pe oho oike Colegio Nacional Villarrica-pe, omyakãva Atanacio Riera. Upépe oikuaa umi ãngirũrãme. Juan Natalicio González, Leopoldo Ramos Jiménez, Venancio Ayala, Alberto Velásquez, Pablo Glizt ha Facundo Recalde,
Ary 1912. Oikójave ñorairõ guyryry, chovy-pytãndi, itúva oñemuña ha oñani oho oguahẽ Brasil-pe. Ta’ýra Manu hendive. Ary 1913, oujeyhikuái Villarrica ryepýpe. Ary 1914, ou táva Paraguaýpe arandureka ha oñemboja mbo’ehao guasúpe CNC-pe. Ko’ápe ojejuhujey mbo’eharapavẽ Delfín Chamorro ndive.
Avei iñangirũ Leopoldo Ramos Jiménez, Facundo Recalde ha Juan Natalicio González. Colegio Nacional de la Capital-pe oikuaa tapicha katupyrýpe, Guillermo Molinas Rolón (ñe’ẽpapára), Roque Centurión Miranda (Ñoha’ãnga myakãhára) ha Arturo Alsina (ñoha’ãnga apohára).
Ary 1915. Ñe’ẽpoty jeporavo apytégui ohupyty peteĩha jopói. Zorrilla de San Martín, ñe’ẽpapára uruguayo ou táva Paraguaýpe. Pe oñemongele’ehaḡua. Tavare apoharépe.
Arapokõindi ñe’ẽhaípe hérava’ekue tai, oguenohẽ ñe’ẽpoty Loca hape ñe’ẽpoty Ofrendaria. Ary 1916, oñandúvo pe mba’asyvai oñemoha’eño ha oho sapy’ami Táva Villarríca-pe. Upépe kuñataĩ Iluminada Arias rovetãme, omoñe’ẽ Nerendápe aju, Carlos Talavera mbarakapúpe.
Ary 1917, oñeñandu’i ha ohojey Villarrica-pe oñembopiro’yhaḡua, upépe oñangareko hese pohãnohára Enrique Dominguez (Mbo’ehára arandu Ramiro Dominguez túva) Ary 1920, ohai Eirete ha Paje.
Ary 1921, oiko mborayhu rupive Dalmacia Sanabria ndive. Oñepyrũhikuái Villarrica-pe, Paraguaýpe tape Antequera hape tape hérava ko’áḡa Ortiz Guerrero. Upéi tavavore’i Tajuasape táva San Lorenzo-pe. Upépe oĩ ysyry hérava Tajuasape hape ñemboharaiha yvype Tajuasape, ombovevéva Tembetary poyvi.
Ary 1922. Dalmacia ha Manu ovahikuái Paraguaýpe. Ojogua petei aranduka’apoha ha ombohéra Zuruku’a. Upépe oguenohẽ Surgente ha Crimen de Tintalila. Osẽ avei arapokõindyñe’ẽhai hérava’ekue La Orbita. Ary 1926. Omopu’ã pe hogarã Tajuasapépe, opytu’uhaḡua. Ary 1928, ohai Endoso lirico, ñe’ẽpoty Anselmita Heyn-pe ḡuarã. Oguenohẽ avei Nubes del Este, ñe’ẽpotyryru.
Ary 1930. Onohẽ umi Pepitas. Ary 1933. Omboty mboyve irundypa ary omano. Upe 8 jasypo, ary 1933, omboty hesa ha upéguive ohesape hekove ha umi hembiapokue. Vicente Lamas he’iva’ekue. Pe hekove ha’e pe ñe’ẽpoty iporãvéva.
Manu, oho ypýguive mbo’ehaópe, mitã iñe’ẽhaíma. Mbo’ehao omyakã Delfín Chamorro, ombo’e chupe ñe’ẽpoty rehegua, oguerekójave pokõi ary. Upéi Paraguaýpe, CNC, Delfín Chamorro ha’ejey imbo’ehára, ikatupyryvehaḡua.
Manu, imitãrusúpe, heta ára oguata ka’aguy pa’ũre iñirũnguérandi. Iñirũnguéra opurahéi ojesareko mymbáre ha Manu umi guyra purahéire.
Ñane retãme, umi iñarandúva ombyaty ijehe térã ojejapi ñe’ẽreípe. Manu he’íva’ekue pe arapy ha’eha hogapy, hi’ãngapyporãguiraka’e.
Yvaroty. Tendaporãite, upépe avei hi’arapáy puraheijukyjára Bety Figueredo. Pe eirete ryru ogueruvoi ikorasõkuápe.
Manu. Yvarotýre oñemboharái ypýraka’e. Pe ãngirũ imbaretevéva ha’e pe aranduka he’íva’ekue Delfín Chamorro umi temimbo’épe. Upérõ ñaneretãme umi mboruvichakuéra ojupi ha oguejy mbokapúpe. Umi ñorairõ rapykuéri hetaiterei oñemano. Omano’ỹva oñemuña hetãgui. Ñemuñahárupi umi ka’aguýre, Manu ohupyty pe mba’asyvai ombotujúva yvypóra ro’o.
Aranduka’apoha Suruku’a oguenohẽ ñe’ẽpotyryru hérava’ekue Jasyjatere, oguerekóva Dario Gómez Serrato ñe’ẽpotymeme.
Fontao Meza, hi’arapáyva’ekue táva San Pedro Ykuamandyju ryepýpe 30 jasypakõi ary 1900-pe ha omanojey hi’arambotýpe pe 30 jasypakõime, ary 1936-jave. 36 ary oikove. Ha’e ñe’ẽpotyapohára omoñe’ẽpoty ypýva’ekue pe guarania omoheñóiva’ekue José Asunción Flores ha’eñoite.
Manuel Ortiz Guerrero, noikotevẽi japúre okakuaavehaḡua, umi japu ojejapetéva’ekue hérare omongy’akuaa upe héra porãite.
Ary 1926. José Asunción Flores ohenduka Arribeño resay ha india, ojejapóva’ekue ary 1924-pe. Ko’á guaranía oguereko Fontao Meza ñe’ẽpoty. Pe india ñe’ẽpoty ombotove Manu ha ojerure ojapohaḡua ñe’ẽpoty pyahu. Omonei José Asunción ha oñemyrõ Fontao Meza. Avei ko’áḡapeve india oguereko ñe’ẽpoty ojapóva’ekue Manu ary 1927-pe. Fontao Meza oñemyrõva’ekue ha osẽ ohorei okaháre.
José Asunción Flores, te’ỹi membykaria’y, itúva karai Volta, peteĩ Británico katupyry. Ipaínokuri Manuel Gondra, muruvicha ha upéi tendota. Chupe ḡuarã ojapo peteĩ polka hérava Manuel Gondra. Péva ha’e purahéi peteĩha ojapo’ypýva’ekue Flores.
Rogelio Recalde rembiapokue, Ma’erã reikaase ha’e guarania sy ha itúva José Asunción Flores. Naiporãi oñemongy’ave Manu réra. Ñe’ẽpapára añetéva ndaikatúi omonda mba’eve. Manu ha’e pe ñe’ẽpapára añetevéva ha hi’ãnga yvatevéva. Ndaikatúi omonda mba’eve. Hekove potĩsakãgui.
Ñe’ẽpotyapohára Manu ha’e pe ikorasõpotĩvéva’ekue hape hi’ãnga ojehesyvéva’ekue. Hekokatu yvate, heta ãngare ohesape ha opyta hese mandu’a apyterã.
Che róga ypýpe oikóva’ekue Ñe’ẽpapára gua’i Gumersindo Ayala Aquino (13 jasyteĩme, ary 1910- ojereapyre’ỹme upe 29 jasykõime, ary 1972) Gumersindo oñemondémiva’ekue Manúicha ha ipyti’áre peteĩ yvotypytãkuru osẽvo hógagui, omoñe’ẽrire mitãkuñáme omboja iñakãranguére térã omoĩ umi peky pópe upe yvotypytã oipo’óva’ekue ijyvotytýgui.
Manu ohaíva’ekue tataindy rendyguýpe. Mba’asýgui sapy’ánte ndokevéi ha’e ha noñeme’ẽi mba’asýpe, orairõ chupe. Iñe’ẽhai kuatiamíre hupápe, tendakaruha ári, okupeguýre yvyraguýre. Dalmacia oipytyvõ tapiaite chupe. Ohaijave ñe’ẽpoty amo araiguýre hi’ãnga ojupi ohupyty piro’y, sapy’ami.
Mayma ñe’ẽpapárape ḡuarã Manu ha’e kuimba’ete, joyke’y marangatu. Heta avei iñañáva hendive opytáva oñe’ẽrei. Iñe’ẽpoty ojoguahaguére Ruben Darío ñe’ẽpotýpe. Manu ñe’ẽpoty techapyramemete.
Ko ñane retãme. Nderejoguáirõ ñe’ẽpapára pytaguápe, nde ndaha’éi mba’eve, rejoguárõ ñe’ẽpapára pytaguápe, nde ndaha’éi mba’eve. Hesakãporãpa.
Dalmacia Sanabria, kamba porã, kuña juky, pukavyjára, akãraguepuku, avei ipy’apotĩporãva, are ohetũva’ekue pe Manu rekove ha Manu rete, ijapiru’apáva itujuhaḡua. Máva pe Dalmacia ñaporandukuaa. Kuñaite. Hekove ha ikorasõ ome’ẽva’ekue Manúme.
Pyharepyte Manu, pytũmbýre osẽ oguata táva Paraguaýre ohetũhaḡua umi yvoty ryakuã ojepoíva yvytúre ñahetũhaḡua. Tape’ykére pya’e oguata ohóvo, ha’ete ku oñemuñáva térã oporohupytyséva. Opárupirei ojere, oikuaa moõmoõpa oĩ yvoty hyakuãporãva. Ijaóre katuete ogueru hógape pe ysapy mimbi. Manu sa’i oñe’ẽ ãngirũme ha mombyrymi guive oñe’ẽséva mbykymi. Ndoipotái avave oja hese. Oguerokyhyje imba’asy.
Ãngirũ oikovéva’ekue hapykuéri ha’e umi arandujára Arturo Alsina, upéi Leopoldo Ramos Giménez, Natalicio González, Facundo Recalde, Julio Vergottini, Max Ynsfrán, Leopoldo Centurión, Capace Faraone, Molinas Rolón, Roque Centurión Miranda, José Asunción Flores, Dario Gómez Serrato, hetavehína.
Upe Manu rekove rembyremi oiko kirirĩháme, ha’e ojerure ha Dalmacia omoneĩvo chupe omo’ã hembipota. Dalmacia osẽ oikuaave’ẽ umi hembiapokuemi, jahechápa nombyatýi umi viru, ñaikotevẽva jaikovehaḡua.
Arturo Alsina, henyhẽva’ekue ãngirũ mborayhúgui, havõ apohára, ñoha’ãnga ñe’ẽhaihára, pohã apohára ha pohã ohepyme’ẽva’ekue. Ãngirũháicha ojapo umi pohã oikotevẽva Manu ha Dalmacia omoḡuahẽ hogapýpe Manúme ḡuarã.
Tavaygua mandu’áre opyta Manu, techapyrã. Kuimba’e ijoheipyre, tekokatujára ha’ekuri pe hekove.
Oipuruky’aséva chupe katuete ojejuhúne. Ohopotápe he’íva’ekue, iporãvéne, ñanepyahẽrãngue iporãvéne japurahéi ñamanomeve.
Upérõ iñe’ẽ ha ima’ẽ ogue mbeguekatu. Nohenduvéi ha noñe’ẽvéi, kangýgui nome’ẽvéima, katuete oñe’ẽhaiseve umi ñe’ẽpoty ñandéve ḡuarã. Péichakuri opa mbeguekatu pe hete rekove.
Heta amoñe’ẽrire Manuel Ortiz Guerrero rembiapokue, ỹma che mitãrusúpe, che ñe’ẽhai ypy ko ñe’ẽpoty chupe ḡuarã. Manu opytáva’ekue che korasõme. Jajuhukuaa che aranduka Ñe’ẽratarendy ryepýpe. Aguyje.
ÄNGA YVAROTY. (5)
Tataindy rendy raku guýpe
pyhare pyte ojehesy neapytu’ü
nde ruguy opupúvovaicha osoro
umi ñe’ëpoty ro’ysäme.
Ára rapógui nde resape
ko’ëtï omimbíva
neañuä neãnga ratarendy
opiriri opu’ävo neapytu’üme
mba’eporä raity
neänga ipojái yvagapýre
oipo’o yvága poty
ohetüva yvarotýre
yvoty ryakuä pa’üme
rejykýivo kuatiáre
neapytu’ü potyñe’ë.
Ka’aguy pytu ro’ysäre
ka’arupytü neänga ojepoi
peteï panambi vera pepo ári
nekorasö hendy oipytévo
pyharekue mbyjakuéragui
huguy sa’yju mimbi
oikéva neakäme ipotyjerapa.
Yvarotýpe ojehupapóma
neãnga marangatu
ykua pytãre oveve panambícha
ojerokýva yvága guýre
repáyvo reñandupaitéva
nde rete pirĩ pa’ũme
umi mba’asy tekove rasẽ ñe’ẽ
nde py’akutukutúva
nde roguata vevuimíva
purahéi pyahu apytépe
remoñe’ëhaḡua neñe’ãgui
yvyporakuéra mba’epota.
Umi mbyja nde rekáma
amo jasy oñemyröma
nde rejavykýirö ñe’ëpotýme
ohayhúgui nde rekove potĩsakã
ome’ëva kuñataïme yva ajúicha
umi neñe’ẽ re’ẽmbochy.
Ñande sy resay nemoakänundúva
ñembyasy asyguýpe
okirirĩmbágui yvyporakuéra
ñane retãgua
ka’aguy ruguáre ojesu’upa
ojehesývo kuarahy ratápe
ochyryry hy’ái ruguýpe
umi guyra tatáicha
mayma ãnga oveve
ha neãnga oho ijapytepekuéra
yvágare mborayhu reka.
………………………………….
21 jasypápe, ary 2014.
Fuente: PEDRO ESCURRA FRANCO
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
MANUEL ORTIZ GUERRERO en PORTALGUARANI.COM
