AVA PORAVOPYRE TÁVA SAN LORENZO-YGUA

(PERSONAJES DESTACADOS DE LA CIUDAD DE SAN LORENZO)

Ombohasa Guaraníme MATILDE GALEANO

En este mes en que recordamos nuestra Independencia Nacional, a nuestros Proceres de esa gesta histórica, es bueno también recordar a otros próceres de nuestra Patria, en este caso, a los de la linda Ciudad universitaria San Lorenzo.

“PA'I KURURU”

José L. Melgarejo, heñói San Lorenzo del Campo Grande, 13 jasyapy 1897-me, opavave ñande ru térã ñande sy katuete imandu’a hese, ojehecharamo ikatupyrýre ñoha’anga pukarãme oñepyrũvo ary 1900, upérõ ojekuaa oporombopuka kuaáre, ha’e oiko animador ha avei ñoha’angaháraramo.

Upéi José L. Melgarejo, oikórõguare Chaco ñorãirõ, ha’e avei oho oipysyrõ ñane retã, bolikuéragui, upépema ojeikuaa combatiente-ramo, itetãrayhúre ha avei imbaretekuére oñorãirõ hağua.

Ha’e ndaha’éi ñoha’angárante, térã oporombopuka kuaávante, Pa’i Kururúpe ojekuaa, avei ikatupyry ohaikuaáre puraheirã ha avei opuraheikuaáre. Iñarandúgui pumbasýpe omyakã heta orquesta, upekuévo avei mbo’ehára ha omoarandu umi omba’aposévape ñoha’ãnga, purahéi térã pumbasy haihára.

Iñesambyhýpe mbo’ehára Jose L. Melgarejo, onohẽ tenonde heta kuña ha kuimba’épe

ikatupyrýva pumbasýpe. Ha umíva upéi oñe’ẽ porã ichugui.

Ary 1938, heta ñe’ẽhaipyre oikuaauka ñe’ẽpoty ohaíva’ekue ñande táva porãitépe hérava:

“Pueblo San Lorenzo che anace hague”, péva ha’e ohai ohechauka hağua imborayhu oguerkóva távare.

Ary 1918-pe herakuã porãgui pumbasýpe oike Banda de Músicos táva San Lorenzo-peguápe, peteĩ  árape oikohaguépe chugui sambyhyhára, ha avei Banda Municipal.

PA'I GIMÉNEZ

Pa’i José María Giménez, ojehayhuete ha ojekuaáva opa rupi imba’apo rayhúre ha avei herakuã akóinte ndaipirapiréigui, michĩmi jepe.

Opyta ñande távape 20 ary, ha upe aja oñemopu’ã tupãorã. Oğuahẽvo arapokõi ha arateĩ, ojapopávo misa, oñembopu campana ha opavave ouva’erã tupão atrio peve, upépe oiko ñembyaty.  Mitãrusukuéra, ñemuhára, kakuaáva, ha mitãnguéra, opavave oheja ohejáva ha ou pa’i rendápe. Upépe pa’i osapukái “¡jaguerúke ita!” ha guatápe ojeho ojegueru hağua, taha’e mburika ári cantera Meyer-gui, oĩva Km 16-pe.

Opa ita ha ladrillo ojeipurúva’ekue oñemopu’ã hağua tupão San Lorenzo ojegueru tavayguakuéra lomo ári. Ikatu voi ja’e opaite tavayguakuéra omba’apo hague ko’ápe.

Oĩ kuña oguerukuaáva ita tuichatuicha iñakã ári, kuimba’ekuéra ilomo ári, ha puraheihápe pa’i omyakãva oñeğuahẽ tupão peve.

Heta jey roho kambakua peve ha ropuraheikuévo alabanzas rogueroja 2000 ladrillos peteĩ jehópente, imandu’a peteĩ kuñakarai.

EZEQUIEL GONZÁLEZ ALSINA

Heñói 12 jasyteĩ 1919, Reducto-pe, itúva José González ha isy Ana Alsina Canals, mokõive oiporavi chupe herarã Ezequiel. Ko mitãrusu San Lorenzano-ygua, ndopytái peteĩ hendápe ha iñarandueterei, ombotývo 18 ary ojehu chupe peteĩ accidente, ohejávaíva chupe, ndaikatuvéi omỹi iku’a guive ipy peve. Isy Ana, ndohecha porãi imemby rekove, ára ha ára oñemomombyry, noñe’ẽséi, ha Ezequiel ndojerureséi mba’eve mavavévape.

Upérõ Ezequiel oñemoarandu Universidad Nacional de Asunción-pe, carrera de abogacía ojapo, ha isýma hağua oñepyrũ oraha chupe ára ha ára oñembokatupyrývo.

Ára ha ára osẽva’erã Reducto-gui, peteĩ karai imba’eporãva carretilla ári ogueru chupe 7 km pukukue, tranvía opytaha peve, upépe ojupi hikuái ha oho Paraguay peve.

Péicha ohasa ary ha ha’e oñembokatupyry ohóvo, jepéramo ha’e ndikatúi oguata, ha isy imbarete ha imarangatu haguére ha oipota añetehápe imembýgui oiko abogado.

Peteĩ  árape oñeme’ẽma katu chupe kuatia’atã abogado ha doctor en Ciencia Sociales, ha’e avei ohecharamo ñane ñe’ẽpoty, ha avei opáichagua tembiapo ñe’ẽporãhaipyre rehegua, avei omba’apo ojapo hağua tembiapo ñoha’angápe ğuarã, ohai avei ñende rembiasa rehegua ha ojehecharamo ichupe ciencias políticas-pe.

Pohãnohára Valentín Rebull Ribera, ojesareko Ña Ana rembiapo, ojapóva ijojaha’ỹva imembýre oraha hağua chupe Paraguay peve, oñe’ẽ hendive ha ojerure chupe ogueru hağua Ezequiel-pe omañami hağua hese. Ikatútaramo ha’e oñeha’ãta omonguera. 

Rebull oñepyrũ omba’apo Ezequiel González Alsina mba’asýre, upérõ ğuarã mavavéva pohãnohára apytépe he’i ikatuha okuera, ni michĩmi.

Ohasa poteĩ jasy ha doctor Rebull oñepyrũ hague mba’asy ñemonguera, Ezequiel ohechauka mbeguekatúma ohóvo okuerátaha ha nda’aréi upe rire okuera ha oguata jey.

Ko karai imitã guive ojehecharamo ikatupyrýre ha akóinte pukahápe oikógui.

Ko Reducto-ygua oiko Presidente Senadores rehegua, ha avei ojehecharamo iñe’ẽpotykuéra Guarani ha Castellano-pegua.

Ohai ñoha’anga, umíva apytépe ojeikuaave: Boli, El gran rival, Ña Patricia.

Avei ojeikuaa chupe, Stroessner tendotárõguare oĩ peteĩ ñe’ẽhaipyre hérava Patria, ha upévape ha’e ohai editorial, 30 ary pukukue.

TELESFORO BÁEZ

Heñói 5 jasyteĩ 1915 Barcequillo, táva San Lorenzo-pe. Omenda Irene Enciso rehe, ome’ẽva chupe poteĩ ta’ýra. Imitãrusu guive ohai ñe’ẽpoty itáva ohayhuetévape ğuarã. Oñemoherakuã Barcequillo, Capilla kue, ha San lorenzo tuichaháicha upéi.

Henyhẽva iñe’ã mborayhu añetégui, pyharevove vaicha heñoimbareíva chupe umi ñe’ẽpoty

apesã. Umi ára rupi kuimba’ekuéra ohepyme’ẽ ñe’ẽpapára ha puraheihárape oguerochichĩ hağua kuñataĩ imborayhujárape. Kuñataĩnguéra ohecharamo chupe, opurahéi porãite haguére ha avi itie’ỹnguére, ha chupénte avei ohenduse.

Ohai heta ñe’ẽpoty Emiliano R. Fernández, Pedro José Carlés, Matías Riveros, Ramón Patiño, Luciano Romero, Tomás Aranda, Angel R. Mármol ha hetave ndive.

Avei oheja heta purahéi, umíva apytépe: Princesa rubia, Angekóirãmi, Nde ára amboajévo, Eres florcita, Upe sy ndaijojahái, A mi gran amor, Yvoty jepe hory, Bello atardecer, Ako nde jepoyhu, Mariscal ñemoñare, Virgen lozana, Paraguay pyahu rapére, Purahéi ka’aty,

Taipotýke purahéi, Vigilante Guarani, Serenata che kokuépe. Omano 14 jasyrundy 1991-me itavaitépe, San Lorenzo-pe.

PEDRO JOSE CARLES

Carlés, heñói 25 jasyapy 1909-pe, itúva ha’eva’ekue Catalán, iviru heta, ha isy táva San Lorenzo-ygua. Itúva omondo chupe oñemoaranduve hağua Rio de la Plata-pe, heta ndovy’ái ha ou jey San Lorenzo-pe oĩhápe heta ohayhúva chupe; oñembombe’u Carlés rógape ipu’ypyva’ekue “Guyra Campana”, polka omopeteĩva ñane retãme.

Montevideo-pe Carlés ohaíva’ekue 1929-pe, “Noches del Paraguay” ohechaga’ueterei rupi hetã. Avei ohai “Che yvoty morotĩmi”, “Ha San Lorenzo”, “Okára Potykuemi”, Che la reina”.

Heta ñe’ẽpoty ohaíva’ekue Carlés, Asociación de Escritores Guarani ojapoukáva’ekue ha’anga oĩva ağaite peve tape Mcal. Estigarribia ha Saturio Ríos-pe. 

Ojekuaa Carlés ha’eha karai katupyry ojapóva ñe’ẽpoty ha purahéi porãita.

Siglo XIX-pe, ha 1940 oñembohéra “Época de Oro”, avano’õ ha cultura reheguápe. Carles ha’e upe ojehecharamóveva ñe’ẽpapára apytépe.

Oho Chaco ñorãirõhápe, oipysyrõvo ñane retã.

Omopu’ã peteĩ quincho, ha upépe oñembyaty ñe’ẽpapára, puraheihára ha ñoha’angahára.

Upe quincho-pe oñehenduraẽteve “Guyra Campana”. Ohai “Noches del Paraguay”, ary 1929 pe henyhẽva ñembyasy imombyry haguére hetãgui, ojapyhy chupe techaga’u, pe ñe’ẽpotýpe omopumbasy Samuel Aguayo. Omano táva San Lorenzo-pe 25 jasypakõi 1969-pe.

GABRIEL PELLÓN

O’a Ky’ỹindýpe, 18 jasyapy 1921-me. Imitã guive ou hogayguakuéra ndive oñemopyendávo táva San Lorenzo-pe. Ojapyhy chupe mba’asy hesápe, upévare oñembokatupyry pohãnohárarã, ha jepérõ peteĩ tesárentema ohecha, omohu’ã imbo’esyry ha oiko chugui pohãnohára. Omenda Hilda Carlés rehe, ha ko ñemendágui heñói irundy mitãkuña.

Omotenonde Centro de Salud ñande tavapegua 21 ary pukukue, pohãnohára katupyry, oikovéva hapichakuéra ñemonguerávo, oimeraẽ aravo h aojehepyme’ẽ’ỹre mba’eve chupe ha’ékatu ome’ẽ pirapire tapicha imboriahúvape ojogua hağua ipohãrã.

Ojekuaa chupe pohãnohára mboriahúvape ğuarãramo, omano 5 jasypakõi 1975-pe, ohokuévo opytu’u hağua ogueraha hendive hetaite tembiapo porã ojapóva’ekue mboriahúvare.

VALENTÍN REBULL RIBERA

Heñói Cataluña, España-pe, 25 jasykõi 1888-pe. Ha’e imba’asy asma ha oje’e chupe

Paraguái-pe, tekoha ha arareko ogurekóva ouporãtaha imba’asyrã, péicha oğuahẽ ñane retãme

ary 1917-pe ha ko’ápema omenda Rosa Isabel Richieri rehe. Ko mendágui heñói peteĩ kuimba’e oraháva itúva réra Valentín ha ko’áğa ğuarã oikóma chugui pohãnohára katupyry, áğa katu nombojojái itúvape, itavaygua rayhúva, heta jey ha’e ojesareko imboriahúvare ojerure’ỹre mba’eve chupe.

Ha’e ndoguerekói apañuãi oho hağua ohecha tapicha hasývape guataháre térã kavaju ári, heta ary pukukue ha’eñoite pohãnohára táva San Lorenzo oguerekóva’ekue.

Ha’etevoi ojapokuaa pohã umi oúvape ğuarã, ha ome’ẽreinte. Heta ary oipohãno tavayguakuérape taha’e San Lorenzo térã ambue rendágui.

Oiko concejal municipal chugui, ojehechakuaáre hese hekopotĩ ha ikatupyry haguére.

Ojapyhyvaive chupe imba’asy ha oho Buenos Aires-pe, upépe omano, 31 jasyapy 1986-me.

SARGENTO CÁNDIDO SILVA

Sargento Cándido Silva oikóva’ekue Laureltýpe, oĩhaguére heta laurel máta upe tendápe.

Upépe avei oñemomba’eguasu San Baltazar, Santo Patrono tava’i Laureltygua, ymave oikóva guive upépe ipirehũ; 6 jasyteĩ ha avei Santo Réi Santo Patrono Kambakuérape ğuarã.

Oĩ peteĩ tenda hérava Kambakua, ko’áğa Villa Universitaria oĩha.

Sargento Silva oho ñorairõhápe; opávo ñorairõ ou jey Laureltýpe; ojapouka oratorio San Baltazar-pe ğuarã ha cancha Club 6 de Enero-pe ğuarã.

Cándido Silva oĩ Colegio Nacional de la Capital-pe celador-ramo; avei oikohápe catequista 1916 guive ha omano mevẽ, 24 jasypakõi 1925-pe.

SATURIO RÍOS CASTRO

Hi’ára reñói 2 de octubre 1846 pe tava’i Capilla-kuépe, itúva Vicente Ríos ha isy Francisca Castro. Omba’apo heta omotenondéramo telégrafo ha’e primer Telegrafista del Río de la Plata. Saturio Ríos ikatupyryeterei oje’e heta ára rire umi telégrafo ndoikovei hague, Ríos oipuru apepuhái rykuere ha omoingo jey ipyahuetévaicha.

Saturio Ríos oguerekóramoguare 18 ary ombojoaju távakuéra Paso Puku ha Humaita, Kurupayty, El Angulo, Chichi, Jacy. Mariscal López ome’ẽ Saturio Ríos-pe jopói ha ombohéra chupe “Teniente honorario”. Omba’apo, ojapo ta’anga diario El Cabichu’ípe ğuarã.

Omenda Brasil-pe. Omano táva San Lorenzo-pe ary1920, ha upérõ imboriahueterei.

AGUSTIN FERNANDO DE PINEDO

Agustín Fernando de Pinedo y Fernández Valdivieso, heñói táva Burgos (Castilla), ipire  morotĩ, ndaijyvatéi, heko mbaretéva, omopyenda táva San Lorenzo del Campo Grande, 10 jasypoapy 1775-pe. Omenda Bartola de Arce rehe.

Heta oiko ñorairõguasu aja pukukue; Pinedo ojupi 1772-pe tendotárõ  ha pya’e ojapouka Fuerte San Carlos ha Fuerte Borbón.

Coronel Pinedo ojapo ypy’akue ao tahachípe ğuarã. Agustín Fernando de Pinedo omotenonde va’ekue heta táva: Concepción, Hyaty, Paraguari, Kykyo, Villa Franca, Ygatimi, Mbujapey, ha Villa de San Lorenzo del Campo Grande.

En este mes en que recordamos nuestra Independencia Nacional, a nuestros Proceres de esa gesta histórica, es bueno también recordar a otros próceres de nuestra Patria, en este caso a los de la linda Ciudad universitaria San Lorenzo.

Ombohasa Guaraníme MATILDE GALEANO

Documento facilitado por la Prof. MATILDE GALEANO

Registro: Octubre 2011