PLÁTA YVYGUY
CARLOS MARTÍNEZ GAMBA
ÑANDE HAIHÁRA GUASU AVAÑE’ẼME
GRANDES AUTORES DE LA LITERATURA EN GUARANÍ
ISBN: 9789995313159
Editor: EDITORIAL EL LECTOR
Páginas: 51
Tamaño: 13 x 19 cm
Año: 1998
PLÁTA YVYGUY
© CARLOS MARTÍNEZ GAMBA
© EL LECTOR
Director Editorial: Pablo León Burián
Coordinador Editorial: maurolugo
Diseño Gráfico: Denis Condoretty.
Hecho el depósito que marcha la Ley 1328/98
I.S.B.N. 978-99953-1-074-5
El Lector I: 25 de Mayo y Antequera. Tel. 491 966
El Lector II: San Martín c/ Austria. Tel. 610 639 - 614 258/9
www.ellector.com.py
Esta edición consta de 2.000 ejemplares.
MAITEIMÍMANTE
Paraguái ñe'ẽporãhaipyre ningo jaikuaaháicha ha'e gueteri peteĩ kapuéra pyahu porã oikotevẽva tapicha arandu oñemitỹsévare ipype, hetamíko oĩhína umichagua -isarambipánteko-, umi máva ha'ehína ymaite guivéma ohyvykóiva ñe'ẽporã yvy ha ohapyaty katuíva hemiandu ra’ỹi heñói va’ekue tape kú’áre, umi kuña ha’e... kuimba'e paraguái niko oipyaha mbeguekatu oúvo ñane retã ñe'ẽporã guarani ñe' ẽme.
Ñane avañé’ẽ hetaitéma ho'a ha opu'ã rire, oguerujey sapy’a ipytu ha oñemoĩ ogueraha ipyti’áre karaguataty vai opororopava’ekue haperãme, EL LECTOR ndohechagíri ñane retá ha ñane ñe'ẽporãhaipyre remikotevẽ osapukáiva ojerurévo oñemono'õmbami ha oñemoherakuã haĝua, upéicharõmantepy avei avañe’ẽ poty oguatáta tape pyahu potĩ asy ymaitéma oikotevéva rehe, jahechápa hetesoro ha ipotyjera ko'ẽreíre.
maurolugo
PLATA YVYGUY
CARLOS MARTÍNEZ GAMBA
PRÓLOGO
"Pláta Yvyguy" pe, Carlos Martínez Camba ñanemboguata jey pe tapére oikuaauka va'ekue i "Pychãichi" pe. Morangu tetãgua rembiroviaháre ojejapokói, ha upe guive oma'ẽ pypuku hekove rehe, sapy’ánte pukarã pa’ũipi.
Ombyaty ko'áĝa umi jehupyre ika'avovéva. Mokõi hendápe ombopurahéi (ha topyta jekuaa katu ichugui) pe "Entierros" ha "Pláta yvyguy", Rafael Barret ha León Cadogan roguekuatiapýgui. Oiméramo ñambohory'arã ko tembiapópe -ipu ha ipypuku amóngotyo-, jahekáne umi mombe'upy ñembohysýipe, henda itépe ohechaukáva ñandéve pláta yvyguy ypy, ñorãirõ guasúrõ, ou peve oiko chugui heta kili'i íchagua oiporúva, hapichakuérare oñembohorységui.
Jaroviava'erã ko purahéi puku tetãgua apytépe isarambíne haĝua, oñemoĩgui pe ñé’ẽ ha'e oiporúvape. Ko karia'y opurahéi tetãitápe ĝuarã, he’ívare, he'iháichare ha oiporúgui avañe'ẽ.
Oiméramo añete tetãguápe oñehekombo'ese, ojehesapese, ndaikatúi ñambo'yeke pe ñe'ẽ ha'e oñandúva ha oñepy'amongetávape.
Ñane retãme ñaikotevẽ hetáre omoirũ'arã ko kuimba'e apopy.
M.T
Buenos Aires/4/jasyryvytu/1970
Dóña Huána ñũre
hokẽ kuéra pyhare omboty;
ápe ha amo osapymi
tata rendy.
Ysyry rembe’ýre ipoyvi mimbi
oipyso ysoindy.
Ñasãindyre ohasa ñakũrũtũ veve;
ysapy omohe'õ ñepyrũ
kurupika'y rakã;
kuarahy reike kotyo
purahéi omombe'u
pe kambuchígui hoi'u haguépe
ára toguekuiha.
Yvágare hory jasytata guasu
ka'arugua.
- Arakuépe, kuimba'e ha kuña kuéra
rekove osyry;
pyhare vove katu
te'õ ojepovyvy,
jasy omyãsái aja
hataindy ro'y.
- Ha upe kuévo opũ’ámba joa
umi ñande py guype
oguerekóva ijyvykua.
- Anichéne lasánima,
oje'eháicha upérupi,
ara ymá guarépente oñepyrũ.
Katuetei oiméne
ko árape avei hoi'u.
- Mba'erãpa jaikuaase
mamópa hapo ypy
anguéra marandu.
- Eñangarekóke nderatáre,
ani ogue;
ha y haku aja tamombe'u pẽẽme
mba'éicha rupípa, lasánima, oikovéva
apytépe oike.
Tãsẽ puku jojáicha oñehendu
mitã mimi ahy'o ryryi:
- Mũa, mũa,
eju ja'u avatiky.
Otimbo ha opiriri
ipópe kuéra tata’y.
- Aniangátei peñemomombyry,
cháke mũa jarýi.
- Ñorãirõ ijojaha'ỹva, raka'e,
pe Lóma Valentína gua,
oñehenóiva avei Ita Yvate.
Soláno Lópe upérõ
ñorãirõ omo'ãkã.
Ipytyvõhára kuéra
ijykére ho'a joa.
Pokõi ára ha pyharekue
osapukái ha ipyãhẽva
mante oñehendu,
kañõ kõrõrõ
ha kavaju pysãpe ryapu.
- Mbaupépa umi ára vai guasu etégui
ñamo sarambi jeyne
itanimbu.
Mitã kỹryi mimi, tyryryhápe,
kuartel henerálpe oñemogũahe.
Oñandu vove te'õ ipojái hesekuéra,
yvýre ojeity omano hagũa kirĩrĩhápe ete.
Valói Rivaróla, karia'y oje'eha,
ne'ĩrã gueteri okueráva Avay jejapikuégui,
hupágui opo, ñorãirõme ojehe'a.
Voi ojevy:
Kiritóicha huguy tõrõrõ,
iñãkã ojopy;
ikũa pã’ũipi
iñãpytũ'ũ osyry.
Lepati Escobar, ñorãirõ opa rire,
hasýva, ojejapi térã ojekutu va’ekuépe
Ypekua karagua rupi oguenõhe.
Hapykuéri oje'ói avei
kuña ha mitãmimi.
Ha upéicha, Cerro Leónpe oñemogũahẽ,
Soláno Lópe rendápe,
ñande ehérsito rembyre.
- Umi tembirepy oha'ãrõ,
y térã yvy guype,
ousévape ojo’o.
Tapicha hekove kané'õva,
ojehechaséva mba'ejára guasu,
itarovaite umi ñotỹmby rekávo
oú’ãrã hekovégui
omboje'o mboriahu.
Pláta yvyguy ñeguenõhẽ,
opáichagua kuimba’e ha kuña
rembiechaga’u...
Ndaikatuichénepa che avei,
heta aiko rire mba'e ñeminguére
ajesareko,
ahupyty kuarepotiju
ha itatĩ kú’i kuemi.
Kapi'ipe ha ñanandy
oñañũa hogue ha hapópe
pláta yvyguy.
Mba’erãpa pe yvýre oñe mba'apóta
oimémarõ hyepýpe
heta temitỹ mono'õ,
iñemupyréma,
ohekakuaávape oha'ãrõ.
Upévagui, kuimba’ekuéra, tekápe
itarovapa joa;
yvy sóndape oikutu,
ipyãhẽvare ojapysaka.
Pyhare ratare ojesareko
ha pe hendy hague etépe,
ãkã raku reheve, ojo'o.
- Umi ohekáva pláta yvyguy,
kuarahy ymaguare tupãitũme
hekove kuéra ombojevy.
- Ndaikuaái che aipo kuarahy tupãitũmepa
umi ñande rapichakuéra ojevyse.
Ikatu mba'éne Lópe kuéra árarõ,
ñorãirõ guasu mboyve,
tyvãtã ha vy’apópe ñane rẽtãme
ojeikórõ guare.
- Umi árarõ,
- kuatiañe'ẽ omombe'u-
chaléko votõ eterlína ojepuru.
- Ha kuña kuérare,
henypy'ã peve osaingo
mbo’y anambusu.
- Che ahechaháicha, ã tapicha
pláta yvyguy mba’ekuaárente
hekovekuéra omboguata.
- Oguata vaicha hikuái
koty ñembotypýre, oñeñongatuhápe
mba'e jojaha'ỹ,
ha upéva rekápente ombohypa
hekovekuéra syry.
à tapicha ñaimo'ãnte ojesarekóva
ikatu'ỹvare oñembohéra ha ojekuaa.
Oimo'ãta mba'e niko hikuái
yvy ojekuaa'ỹva reheguápe oiketaha.
Umi ñotỹmby rendápe ete,
ndaje, ojevy
ijarakuéra angue.
- Namomba'e guasúi che upéva:
oikovéva térã omano va'ekuépe
pira pire vera ombotyryry.
- Ha mba’éguipa anichéne
oimérõ añete, kuarahy,
omboje'o yvýre ha'anga
hese ojerekuévo.
- Ha ha'égui kuarahy
Ñandejára jehechaukaha,
kuimba'e ñe’ã ha'eháicha
kuarahy ra'anga,
itajúpe
Ñandejára jaikuaa.
Anguéra omomyise ijitaju
okéva yvy guýpe,
guenõhẽha ojapoukátagui katuete
- upéicha oñemombe'u-
mísa hese kuéra,
jahechápa ndohupytýi hikuái,
hasypeve, pytu'u.
Aña katu ndoipotái
ojetopa pláta yvyguy,
hi'ãgui ijára anguépe,
ára apyre'ỹre, ombopoguy.
- Upévagui heta pláta entiérro rekaha,
aña omondýi rire, opyta itarova.
Mba’épa peje ko ñorãirõme:
aña ndoipotái pláta yvyguy ojejo'o,
ha pláta jára angue katu
imbopytu’urã rapykuéri oiko.
¡Ha!, anguéra, oñehã’ãmbaitéva
jehoverehágui osê hagũa.
¡Ha!, itaju ha itatĩ
omboyvytuséva ijyvykua.
Mbarete okéva guive oñemomýi
pende sãso jerurerã.
Ñandejára mba éva ha aña mba'éva,
hendaitépe oĩva ha hendape'ỹme,
mba'e põrã ha mba'e vai
kuimba’e ha kuña rekovére ojáva
ojotopa manterei.
Tupa ñe'ẽngue
ha kuimba'e tembiapokaupy ári,
arandu ha mborayhu mboypýri,
anguéra oñemongu'e.
- Oiméramo ndapekéi,
yvága rata rendy ojajái põtĩve jave,
pe hendúne ayvu vevúi
pehendu'ỹ haguéicha araka’eve.
Ndaha'éi lembu térã kyju ryapu,
ndaha’éinte avei yvyra rogue
omyatymóiva yvytu.
- Mba é tepa upéicharõ.
Tekove ñe'ãngeru;
kirirĩhágui ojepe'o va'ekue
jahe'o poriahu.
Okê ojepe'a vevúi asyete
pytũmbype.
Oĩ peteĩ kotypýpe oúva oike.
- Mávanepa oĩme.
Óga mopũ'ãha
ñorãirõ guasu mboyve.
Kotýre o jeporeka;
okẽ oĩháicha
omboty, oipe'a.
Upéi, korapýrema
oguata.
- Mba'épa oikóne o heka...
Rondána kychy'ýi oñehendu.
- Oime mba'e piko lasánima pũ'ã
ijuhéi, térãpa poso ruguápe
okañy umi ónsa
ha lívra sa'yju.
- Omano va'ekue opu'ã jey
ha ou ohekávo
pláta yvyguy.
- Ikatu mba'éne oñemomandu'ase
umi áragui
oikovérõ guare.
Anínte re pũ'ã;
jepeve ndepya'e,
anguérape ndaikatúiri jahecha.
Eñepy'aporandu
noimeichénepa póso ruguápe
entiérro oñeñongatu.
Mamópa jaikuaa
ndépa ndaha'éi
pláta yvyguy guenohẽrã.
Ñane retãme heta kuarepotity kuára oî.
Anguéra, lívra ha ónsa renda
ikatukuaa ñandéve he'i.
Ejapysakáke hesekuéra,
ỹrõ oñehendukáne
oimeháicha rei.
Ouvá’erã nde rekovépe ojehaitypo,
nde kérare oguata,
ndeati'ýre opoko.
Reñandúne ma'ẽ hesaýva
ne apytu’ũre ohasa.
Ipahápe oñemboheténe
ha arakuépe ojehechauka.
- Terehecha rehechaháicha,
pe anguépe resẽne reporandu,
yvy akytã pehẽnguépe
rejaty rire nde juru;
- Ndépa ko yvy apéregua kritiáno,
térãpa Ñandejára nembou.
Ani rekyhyje;
ã mba’e ani ndereroviaséi gua'u.
Ani re mbotove pe sapy'a
ikatu’arã ojapo ndehegui
karai guasu
- Kóva che mbyetia'e...
Mba'e pejérõ.
Lagúna Hũ pórãgui amombe'use.
- Aipóvagui ahendúmi che michĩmírõ
ha tuichaitémi chembokyhyje...
- Upéicharamo iporãne
che y pupuháre ajatapyñái.
- Ha embopyahu jeýmandi pe ka'a.
- Lóvo marin ryapu pa'ũipi,
Lagúna Hũ rembe'ýre
osẽva oñembojaru,
peteĩ sapukái oporomopirĩmbáva
sapy’ánte oñehendu.
Upe sapukái ndaje, opoi
Aguírre rembirepy ñangarekoha,
tembirepy oha’ãrõva yruguápe
ousévape oheka.
Ñembo'e mante, térã tupãmba'e ñe me'ẽ,
pe tujamíme ikatúta
omanóva pytu'úpe omoĩnge.
(Yvyty kupépe ñasãindy okañy jey.
Gállo kuéra, pyhare pytére,
isapukái omboryryi).
- Karréta peteĩ, osẽva
korapy ñembotyháre,
"Pindoty" óga atýre ohasa.
Kirĩrĩ ojaho'i opa oĩva;
opyta mandu'arãme
pe ayvu tapiaitegua.
Yvágare ojoasa
aravera ha aratiri.
Mombyryhápe, Ñandejára
oityvyro ivakapi.
Kuarahy reiképe,
"Pindoty" óga aty,
vy'a'ỹ mante ome'ẽ
ho'akuévo pytũmby.
Mbohapy jey tajasu guyra
"Pindoty" ári oveve.
Hãsẽme omombe'u
iñagũiha pane.
Oga guasu, inandi hápe
he'i ndojavyiha
pe guyra oikuaáva
ha omotenondéva teko marã.
Karréta, mbegue katu ete,
oheka Lagúna Hũ,
oikohápe mbói jagua
ha kuriju.
Aguírre rembirepy
ipype ogueraha,
ha umí irundy karaguata a órogui
ombojeguámiva hupa.
Pa pakova hakã plátava,
hi'a órova ogueraha avei,
tuichaite herãkũa va'ekue
opárupi rei.
Kavaju arigua peteĩ
karréta rapykuéri itĩndy.
Aguírre, hembiaporégui
oñembohapykuere kañy.
Hétã ndive oja'yvere.
Oĩmérõ oje topa
ojejukáta katuete.
Ikakuaahare ohejakuévo
Aguírre oimo'ã
te'õ ohape'ãrovágui
ojehete rekyitaha.
Pindotýpe ogũahẽ rire
Aguírre rekaha kuéra,
ndotopáiri mba'eve.
Karréta, ñũ mbytére,
nandi ha ha'eaño.
Hapykuere katu
ama omboje’o.
Oimérõ gueteri mandu’a
umi irundy karaguata a rehe
ha pe pakova,
ou pe tujamígui
karréta ñapytĩha.
Aguírre, ndaje, kysépe,
iñe'ã sãre ojepoguyguy,
ani hagũa omombe'u
hembirepy kañy.
Hi’angue, ogũahẽvo
ikuarahy jere,
yvágare omboryrýi isapukái
ha py’aporiahu verekóre ojerure.
- Ko káso Lagúna Hũichagua
oimerãeva yvyty pa'ũme
ojetopa.
Ndaipóri voi táva
oguereko'ỹva ipláta yvyguy:
tata rendy yvy ryepýgui osẽva
ha upéi oguejey.
Póra angue,
jagua iñakã'ỹva,
oiko'arã ojere
pláta yvyguy
oñeguenõhẽ peve.
Oimérõ angue ñemomyi opa,
oiméne katuete oúgui
entierro jo'oha,
ha iñembo'e ha itupãmba'e ñeme'éme
ohovasa.
- Ha oĩméramo amoite naranhatýpe,
pe tape ykére,
residénta guatahare,
ndaiporivéima sapukái
tata rendy, pyãhẽ,
oiméne pe kambuchi
Kárlo Kuárto renyhẽgui otopa va’ekue,
mísa ipurahéi jojáva
ojapouka hese.
- Che aikuaa peteĩ kuimba’e
pláta yvyguy rérape
oñemboviru heta va’ekue.
- Emombe'úpy oréve aipóvagui
ha ani ndejapuete.
- ojejapo vove pe tape
Encarnación-Paraguay,
omba'apo umi vríngo kuérandive
peteĩ karia’y joha'ỹ.
Kili'i héra.
Hóga oguereko
namombyrýi mákina kuéra
oñepyrũ haguépe oyvy jo'o.
Sa'i umi vríngo tapicha
paraguái ry’ái ombohepy.
Hi'ári ete ikãnguero joa
ha iñẽ'ẽpohyi umi isy memby.
Tahachi ha verde’o ruvicha,
oimérõ mba'apohára kuéra
hemikotẽvẽre ojerure,
ombou konkríto ha mboka,
mboriahu pu'ãmby
mokirĩrĩrã.
Peteĩ árape, Kili’i,
omba’apopa rire,
ivosápe omoinge peteĩ takuru,
oipokuaágui kupi’íre
iryguasu mimíme omongaru.
Hapichakuéra ohecha vaí vai ichupe
ha kambuchi pláta yvyguy
reheguaháma oimo'ã.
Kili’i po’á ko’ê hague,
pya'e opárupi herakuã.
Hóga rapére oguata joa
kuña ha kuimba'e:
- Eremína oréve, Kili’íto,
añete piko piáta entierro reguenõhẽ.
Okirirĩnte Kili'i;
oúvape guive omohũ mohũ
ha ivosa juru mante rei ojora
ha oñapytĩ su'u.
Upéi katu he'i Paraguaýpe ohotaha
oguerekógui upépe
hembiaporã:
- Ko vosa pohyiete, tekoteve
amohenda.
Chive, ta’ýra rupiha ha presidénte seysional kolo’o,
oikuavẽ'ẽ ichupe
ipasaherã
ha kuatia pyrague.
Hũnta Munisipalgua
oñekũa avei:
- Aiporukáta ndéve
pirapire ku’imi
ha aháta nendive Paraguaýpe,
ani upérupi rekañy mba'e, Kili'i.
Ipytyvõseha Kili’i ohũa’i.
Viru oñekuave’ẽvare guive
ha'e ikũa chã'ĩ.
Hóga ypypegua kuéra he'i:
- Ojevy rire Paraguaýgui,
ikatúne ilívra rykue
ñande apytépe oñami.
Heta ákoty ha pékoty
viru omono'õ rire,
Kili'i Posádape ohasa,
Paraguaýpe ohorãngue.
Ha Posádape
oñembovolícho põrãite.
- Ajépa pe tekove tie'ỹ
pláta yvyguy rérape
ojehekakuaa.
- Perurima jeýntema
pe aña mbaraka.
- Pe hecha piko mamópa
ko lasánima ha pláta yvyguy
ñemongetápe ñasẽ.
- Nde káso, cheirũ,
ha'emítamante ndéve, cheargelaite.
- Che, kõ'ẽró mba'e amombe'úne pe aikuaamíva.
- Ha ko'ãgã jahapa jake.
Doña Huána ñũre,
yvytu kangy
oguerojýva Yvytyrusu,
kapi'itindy omoñeakãyvy.
(Ynambu sevói potykuru jera,
ára ymaguarépeicha,
ombohykue jeyne ñande vy'a).
(Heta aiko rire árupi ha pérupi,
ahechase jey pe yvyty
ipoty haguépe tajy pytã).
(Apytánte mora'e penendive
ha ndahejái
che yvytypã’ũ jere).
(Opáichante, añandu che jevy,
yvytu pepóicha,
operere jey).
(Upe árape atopáne katuete
pláta yvyguy
ombyetia'e pyahu'arã che rekove).
(Oñemombe'úva chéve
ndoje’osevéivaha
yvytúgui
che ra’anga).
(Ha ouva'ekue che rapykuéri
pe ára, ikuarahy
ha ikambuchi ryakuã),
Yvágare omimbi
jasytata guasu
oguerúva kõ'ẽtĩ.
Ysapy,
tanimbu,
tetãpe'apy,
ojaho'i
gua’i rataypy.
Buenos Aires/26/jasyro'yete/1970