MOMBE'URÃ MBYKÝVA
Haihára: BASILIANO CABALLERO IRALA
AVATITÝPE OÑEHENDU VA'EKUE (MOMBE'URÃ)
Oĩ ndaje peteĩ kokue neporãva, henyhẽmbáva opaichagua temiñotynguégui ha ijapytépe kuéra heta avati ra'ymimi porãita ipotýmava, ha peteĩteĩ, hi'apámava hikuái.
Ho'ávo ka'aru pytumby jeko umi avati ra'y ijape vera asýva ha opu'ãva ára gotyo, ikarẽ'ỹre, tatandýicha ndoguerekói mba'eve iñakãme nguéra ndaipotýi ha ndahi'áigui, okuirikuikui joa oñondive ha okaguai manterei umi ambue tykéra kuéra rehe itindýva hikuái henyhembágui avati ra'ỹi iñakãme nguéra.
– Pe ma'ẽna ore rehe peẽ výro peĩva upépe –osapukái ichupe kuéra umi avati hi'ýva kapi'i reíva–, peñeakãrapu'ãna oréicha pehecha haĝua jasy rendy ha ani penetindy peína upépe nijai ku pemanombátamava cangýgui.
– Orerejamíntena, kypy'y kuéra, toroime ore roimese háicha ha rojerure peẽme anítei pejejapoite ha ani peñembohoryse pende rapicháre. Anichéneko hi'are hikuái, umi ou va'erã ñanemono'õvo. Upe jeporavo pahápe, umi oguereko'íva mba'eve iñakãme peẽicha, ohopáne tatápe ha kusuguémante opytáne ichugui kuéra. Orehegui katu oñemono'õne ore avati ra'ỹingue okaru haĝua ichugui kuéra mitã, tetãguára opaichagua, hasýva katu ha heta umi tapicha mboriahu oĩva opárupi.
Ko mombe'upy mbykymígui, ikatu ñanohẽ kóva ko ñembo'e:
Tekove arandu ha tapicha ha'evéva mba'apohápeko ikirirĩ katuete, heko potĩ porã ha ojokupyty kuaa ambue hapicha kuéra ndive. Tekove tavy katu, iñe'ẽrei, ojejapo, ha michĩete oporokaguai térã oñembohoryse iñirũ nguéra rehe.
JATALLAHA JAVY'A (MOMBE'URÃ)
Ahendukase niko peẽme, che irũnguéra, mba'éichapa ikatuha avei ja'e ko ñane ñe'ẽ porãitépe heta mba'e omokyrỹiva ñande py'a ha ikatúva ñane mbopuka ha ñanembovy'a ñanemoba'e mbyasy rangue.
Jaikuaa porã niko, heta jevy jahecha haguére, ojotopáramo hikuái oñondive mokõi térã hetave paraguái, oñepyrũma va'erã opuka hapicha rehe, otalla ojuehe, térã oñorairõ.
Ipukúrõ iñomongeta kuéra, michĩetére, péva opa va'erã katuete ku "jagua ñembojarúicha".
Oĩramo hovake kuéra "taguato resaymi" katu niko, tuicha mba'e icatu oiko ijapytépe kuéra: oiméma va'erã oñorairõséva, ambue katu oha'ãse va'erã mávapa ondyvu térã opo pukuve; oĩ va'erã oparaséva mávapa henda akuãve, ha jatopáne avei ijapytépe kuéra, oñeñandúva ikatupyry tendotarã.
Péva niko ñane mba'asy tujaite, ha hi'arevévo ohóvo, heta hetave oĩ paraguái oikoséva poguasúramo ha oñembopire vaiséva Mburuvicha Rógape.
Ñemba'apo haĝuámante nda hetái oñehe'ỹiséva oipytyvõ haĝua hapicháre ikatupyrýramo jepe, kuchára ipópe, pya'eterei "ombopopo" haĝua saporo rovake.
Oñembyatýramo hikuái te'ýi kuéra, okárape, oĩhápe omanóva, taha'e mitã, tuja térã ĝuaiĝui, vy'a iporãva ikatu oiko ijapytépe kuéra osyryrýma guive "taguato resaymi" ojuka haĝua hikuái sevo'i.
Oñepyrũma va'erã osyryry ñemombe'upy opaichagua ojehu va'ekue pe omanóvape. Pyhare pytevévo ohóvo, hetia'evéma oje'óivo ha, peteĩ tesapirĩme, ikatu opu'ã apañuãi hera'ỹva ijapytépe kuéra: oime va'erã ojuape mbopúva tejuruguáipe, ambue iñakã jekáva, osapukaipa katu ĝuaiĝui kuéra, oguahu jagua ha, heta jevy, ote'õ va'ekue oho opyta tupaguýpe.
Ko'ẽ rire ojotopáramo hikuái Luchi ha Te'o, rehendúne katuete he'írõ ojoupe:
– E, mba'éichapa che irũ. Ndorohechái niko ange pyhare manohápe. Rejavypaite vy'a neporãva oiko va'ekue: tuicha roka'u ha heta oiko akã jeka.
JURUMI JEROKY (MOMBE'URÃ)
Oiko ndaje Jurumi, eterei ojerokyséva ha ojehechaukaséva umi ambue tapicha kuérape.
Ha'e jeko ndohechakuaái ijehe hete pohyimaha ha nda'irariveimaha ipy kuéra.
Oipotaitereígui oĩ máva oguerohory va'erã ichupe, ndojapo kuaáiramo jepe hembiapo, oporandu Ka'ípe mba'éichapa ha'e ohecha ijeroky. Oma'ẽ porã hese Ka'i, isỹiva jeroky kuaápe, ha he'i ichupe:
– Ivai... ivai...
Ndojokupytýi kóva Jurumi ku'áre; ndojejokovéi ha oporandúmante Kurépe mba'etekópa ohecha ha'e ijeroky.
Kure, ñe'ẽngululu ha sapukáipe he'i ichupe:
– Iporã, iporã... ne'ĩrãva voi ojehecha ha ndojehecha va'erãi mávapa ojeroky kuaave ndehegui.
Jahecha rire kóva, che irũ nguéra, tekotevẽ ñanohẽ ichugui kóva ko ñembo'e:
Oĩramo nendive peteĩ tekove iñarandúva ha ndoguerohorýi ndéve ne rembiapo naiporãigui, upéicharamoku ivai hína. Tekove tavy ndereroayvúramo térã tuicha oguerohorýramo, ndoikuaáigui ne rembiapo, upéicharamoku ivaiteve hína.
YSOINDÝPE OJEHU VA'EKUE (MOMBE'URÃ)
Oiko ndaje jevy peteĩ Ysoindy, michĩ ra'ymíva, eterei oñembosaraiséva ka'aru pytumby jave kapi'i pytãndýre ha arasa'i rakãre ojepysóva peteĩ ykua satĩ rovy ypýpe.
Upéicha, pyhare ojayvývo, isaraki ágotyo, pégotyo, ndijai ku jasy rata'imi ojapichýva ohasa kuévo, capi'ipe rovyũ térã aratiku ñu hyakuãvu hikuái umi tape ykére.
Are guive nipo oma'ẽ vai hese hikóni ra'e Jarara. Ohesa ko'õiterei ichupe ohecháramo Ysoindýpe hetia'e, omimbi ha isaraki opárupi ojapo'ỹre mba'eve ivaíva rehe.
–Kóva ndikatúi oho péicha tenonde –he'i pochýpe Jarara, ha tata mante oity hesa ha ikũgui opyryrỹiva ndijai ku mbokaja ratĩ.
Ambue ka'arúpe, Ysoindy osẽ jevy, jepírõ guáicha, ohesape ha ombojere haĝua yvoty rakã, tuicháva ha michĩva, oĩva upe jere rehe, ha oguejývo peteĩ yvyra pirukue ári, ohape joko ichupe Jarara. Peteĩ tesapirĩme, ojeity hi'ári, omokõ haĝua voi ichupe.
Ysoindy anga, tuichaiterei oñemondýi ha kyhyjepópe, he'i Jararápe:
–Mba'e ivaietéva piko che ajapo nderehe ra'e, ajeve ko che mongu'ipase.
–Remimbi, remimbieterei –he'i ichupe Jarara.
Ñama'ẽ porãramo ñánde ypýrupiko, heta jevy, jajuhu tekove ojoguáva Jararápe, ndopytu'úvai ombotyai, ojuka, térã ombogue haĝua ambue hapicha rekove; ipy'arógui, ha'e ndikatúvai ohupyty ha ombojoja.
Fuente: CABALLERO IRALA, Basiliano: Ñane Retã Ku'ikuemi, Leodegar Cabello, Asunción, Paraguay, 1971. Formato 14 cm × 20 cm, 516 páginas.
Fuente: www.guaranirenda.com (Link caduco, revisado en Febrero 2024)
ENLACE INTERNO A ESPACIO DE VISITA RECOMENDADA
(Hacer click sobre la imagen)
